بهبهان

بهبهان شهری است در جنوب غربی ایران. شهر بهبهان مرکز شهرستان بهبهان در جنوب شرقی استان خوزستان است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ جمعیت شهرستان بهبهان ۱۷۹،۷۰۳ نفر بوده‌است.

آب و هوای بهبهان، آب و هوای نیمه بیابانی یا کوهپایه‌ای است و حداکثر دمای مطلق بهبهان بیش از ۵۰ درجه در تیر و مرداد و حداقل کمتر از صفر درجه در اواخر آذر و دی می‌رسد.

محتویات

    ۱ نامگذاری
    ۲ پیشینهٔ تاریخی بهبهان
    ۳ مردم
    ۴ گل نرگس بهبهان
    ۵ حوزه‌های علمیه
    ۶ امامزادگان بهبهان
    ۷ فاجعهٔ بمباران موشکی مدرسهٔ پیروز بهبهان
    ۸ شاعران و موسیقی دان‌های مشهور
    ۹ صنایع دستی بهبهان
    ۱۰ اماکن تاریخی بهبهان
    ۱۱ اماکن دیدنی طبیعی بهبهان
    ۱۲ اماکن تفریحی غیرطبیعی بهبهان
    ۱۳ اماکن مذهبی مشهور بهبهان
    ۱۴ کاروانسرای معروف و تاریخی خیرآباد بهبهان
    ۱۵ راسته بازار معروف بهبهان
    ۱۶ حمام بکان
    ۱۷ پل تاریخی ارجان
    ۱۸ صنایع و معادن
    ۱۹ مکان‌های فرهنگی و ورزشی شهرستان
        ۱۹.۱ پارک‌ها و بوستان‌ها
        ۱۹.۲ سینما
        ۱۹.۳ ورزشگاه‌ها و سالن‌های ورزشی
    ۲۰ میادین اصلی شهر
    ۲۱ مراکز تجاری مهم شهر
    ۲۲ کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی
    ۲۳ مراکز درمانی و بیمارستانی
    ۲۴ مراکز اقامتی (هتل‌ها، مسافرخانه‌ها)
    ۲۵ ترابری
        ۲۵.۱ فرودگاه
        ۲۵.۲ راه‌آهن
        ۲۵.۳ پایانهٔ مسافربری
        ۲۵.۴ پایانه میوه و تربار
    ۲۶ نهادهای آموزشی
    ۲۷ کوی‌ها و مناطق شهری
    ۲۸ جستارهای وابسته
    ۲۹ منابع

نامگذاری

    واژه «بَهو» به معنای کوشک می‌باشد. کوشک را قصری می‌گویند که در اطراف آن باغ قرار داشته باشد. پس از تخریب ارجان (شهری که در فاصله ۳ کیلومتری شمال بهبهان قرار داشته)، اهای آنجا در محل «بَهو» خانه‌هایی بهتر از خانه‌های پیشین خود می‌سازند که شباهت به کوشک داشته‌اند. به این خانه‌ها در لفظ اهالی بومی «بهبهو» گفته می‌شده است.[۴]
    برخی از مورخان معتقدند که ساکنان اولیه این شهر، بهان (سیاه‌چادر) نشین بوده‌اند و چون خانه‌های خود در این مکان را از سنگ و گچ ساختند، در زمستان و تابستان آسایش بهتری در آنها نسبت به چادر داشتند. پس آنجا را «به‌بهان» یهنی بهتر از سیاه‌چادر نامیدند.[۵]

پیشینهٔ تاریخی بهبهان

تاریخ بهبهان همواره و همه جا با تاریخ ارگان همراه بوده و اساساً یکی محسوب می‌شود، شهر قدیمی بهبهان (ارجان، تلفظ عربی ارگان ـ در زبان عربی حرف "گ" وجود نداشت به صورت "ج" تلفظ می‌شد.) بواسطهٔ اشیاء بدست‎آمده در کشفیات باستان شناسی در سال ۱۳۶۱ هجری شمسی تاکنون قدیمی‌ترین دوره تاریخی آن معلوم شده که نشان از هزاره دوم پیش از میلاد مسیح دارد؛ گور مکشوفه کتین هوتران فرزند پادشاه ایلامی که در هزاره‎دوم پیش از میلاد مسیح سلطنت می‌کرده همراه با جام ارجان و حلقه قدرت، شوکت و عظمت فرهنگی و هنری ارجان را به نمایش می‌گذارد و با عرضهٔ اطلاعات گرانبهایی، تاریخ بهبهان را معلوم می‌دارد که این شهر قدیمی چگونه از نشر فرهنگی بر تارک منطقه می‌درخشیده‌است.

این شهر از دیرباز مرکزیت منطقه ارگان و کهگیلویه را بر عهده داشته‌است. ارجان در زمان ساسانیان در محلی که هم اکنون در بخش شمال بهبهان واقع است و یادگارهایی از تمدن عیلامی را در خود جای داده‌است بازسازی شده و به نام آریاگان نامیده شد. آریاگان در زمان ساسانیان یکی از چهار شهر مهم ایران بود. زمینهای حاصلخیز و آب کافی که از رودخانه‌های مجاور تامین می‌شد باعث رونق کشاورزی این منطقه شده بود. قرار گرفتن بر راه بین فلات ایران و جلگه خوزستان ارگان را به مرکز تجاری تبدیل نموده بود که اهمیت راهبردی غیر قابل انکاری داشت. بیشتر زمینهای آریاگان به کشت انگور و زیتون اختصاص داشت و گونه‌های مختلف غلات در ارگان بسیار پربار بودند. بعضی از مورخین آمدن آرین‌ها را به آسیای غربی به قرن چهار دهم قبل از میلاد و برخی به دو هزار سال قبل از میلاد مربوط می‌دارند. چون آثار عیلام و کلدانیان در نزدیکی‌های ارجان از سنگ نبشته‌ها و حجاری‌های تنگ سروک و غیره موجود است معلوم می‌گردد که ارجان از شهرهای پیش از مهاجرت آرین‌ها بوده است. مسعودی در کتاب مروج الذهب در شرح آتشکده‌های دوگانهٔ قدیم ایران می‌نویسد: <<آتشکده دیگری در شهر ارگان فارس بود و به روزگار بهراسف بنا شده بود. این آتشکده پیش از ظهور زردشت، پسر اسبیمان پیغمبر مجوس بوده است>>. بعدها بر اثر زمین‌لرزه و شکستن سدی که بر رودخانهٔ تاب/طاب (مارون کنونی) بسته شده بود ارگان به زیر آب رفت. مردمی که از زمین‌لرزه در منطقه‌ای که پیش از آن محل نیایششان بود و بهان نامیده می‌شد گرد هم آمدند و برای چندگاهی آنجا زیستند. بعدها گروهی از مهاجرین یهودی به این افراد افزوده شدند و در محلی که بهتر از «بهان» بود شهری را بنا کردند که به«بهان» نامیده شد. در همین زمان و پس از تقسیمات جدید کشوری بهبهان از استان فارس جدا شده و به استان خوزستان پیوست.
مردم

امروزه جمعیت بهبهان را ترکیبی از پارسی تبارهای بهبهانی و همچنین قوم لر بعلاوهٔ اقلیتی از مهاجرین عرب (چند دهه اخیر) تشکیل می‌دهند. مردم بهبهان فارسی را به گویش بهبهانی تکلم می‌کنند که گونه‌ای بسیار کهن از سخن گفتن پارسی بوده، از گویش‌های قدیمی و غالب مردم این شهر می‌باشد و از جمله گروه "زبانهای ایرانی جنوب غربی" محسوب می‌شود ."گویش بهبهانی" از گویش‌های فارسی رایج در استان خوزستان و از بازماندگان پهلوی پارسیک است. گویش بهبهانی بسیار شبیه به گویش دشتی- تنگستانی است که در شهر بهبهان در جنوب شرق خوزستان به آن گفتگو می‌شود.
گل نرگس بهبهان

قدیمی ترین نرگس زار ایران متعلق به شهرستان بهبهان است که قدمت آن به دوران قبل از میلاد مسیح بازگشته و در حال حاضر برای حفظ بقای خود به توجه ویژه مسئولان نیاز دارد. این گل در جشنواره گل هلند (سال ۱۹۹۲ میلادی) رتبه نخست را به خود اختصاص داده..

در ایران به علت نبود آگاهی و معرفی کافی و عدم تبلیغ درباره آن و شناسانده نشدنش تاکنون از خاستگاه آن (دشت‌های بهبهان) اطلاعات کافی منتشر نشده است. گل دهی نرگس همه ساله از نیمه دوم سال آغاز و تا پایان بهمن و گاهی نیز نیمه اول اسفند در بهبهان ادامه دارد. در اصل هر وقت گل نرگس وجود دارد سرما (ی مطبوعی) هم در کنار آن ادامه دارد. در نرگس زارهای بهبهان چهار نوع گل نرگس شناسایی شده است که نرگس شهلا وسعت بیشتری را در این مناطق به خود اختصاص داده است. از انواع دیگر گل نرگس هم می‌توان به پُر پر یا شصت پر، پنجه گربه‌ای و مسکین اشاره کرد.
حوزه‌های علمیه

این شهر دارای ۵ حوزه علمیه برادران و خواهران به نام‌های: حوزه علمیه امامزاده فضل ساختمان۱و۲، حوزه علمیه امام صادق، مدرسه علمیه مرتضوی، حوزه علمیه امامزاده ابراهیم و حوزه علمیه طوبی (خواهران) است.
امامزادگان بهبهان

این شهر با وجود داشتن تعداد زیادی از امامزادگان و نوادگان اهل بیت که در نوع خود کم‌نظیر است به خود می‌بالد. حضرت فضل بن موسی فرزند بلافصل موسی بن جعفر و حضرت حیدر بن موسی و امامزاده شاه میرعالی حسین از امامزادگان معروف این شهر هستند.
فاجعهٔ بمباران موشکی مدرسهٔ پیروز بهبهان
نوشتار اصلی: بمباران مدرسه‌های ایران توسط عراق

در حدود ساعت ۱۷:۱۰ بعدازظهر ۴ آبان ۱۳۶۲، در حالی که دانش‌آموزان نوبت عصر مدرسهٔ حمداللّه پیروز بهبهان در کلاس‌های درس خود بودند از سوی دشمن بعثی مورد اصابت حملهٔ موشکی قرار گرفتند که بر اثر آن ۶۹ دانش‌آموز، ۱ خدمتگذار و ۴ معلم کشته و ۱۳۰ دانش‌آموز و ۱۳ معلم دیگر زخمی شدند. شدت حمله به حدی بود که ساختمان مدرسه کاملاً نابود شد و دوچرخه‌های دانش‌آموزان تا فاصلهٔ بسیار دوری از محل وقوع حادثه پرتاب شد. موشک‌های استفاده شده در این حمله، ساخت شوروی و فرانسه بودند. عمق این فاجعه به حدی بود که آیت‌الله سید روح‌الله خمینی(امام خمینی و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی) و آیت‌الله سید علی خامنه‌ای (رهبر کنونی ایران) در خصوص آن صحبت کرده و آن را حادثه‌ای بسیار تلخ و دردآور توصیف کرده‌اند.[۶]
شاعران و موسیقی دان‌های مشهور

از شاعران نامی بهبهان می‌توان از میرزای شوقی (دوران قاجار) نام برد که مجموعهٔ اشعار او به تازگی گردآوری و با نام دیوان اشعار میرزای شوقی چاپ شده‌است. از موسیقیدان‌های بهبهان نیز می‌توان به نکیسا (متفاوت از نکیسای نامی) اشاره نمود که در نوازندگی تار و آواز چیره‌دست بود.
صنایع دستی بهبهان

بهبهان از قدیم دارای صنایع‎دستی متنوعی بوده که با برچیده شدن راسته بازار تحولات اقتصادی و ظهور مشاغل جدید اکثر آنها از میان رفته‌اند مهمترین آنها عبارت بودند از مسگری، ورشوسازی، ساخت قلیان، ظروف سفالی، عبابافی، نمدمالی، لحاف‌دوزی، تولید کلاه نمدی، گیوه و … از این میان در حال حاضر تنهاعبابافی، نمدمالی، لحاف‌دوزی و گیوه‌دوزی باقی‌مانده است.
اماکن تاریخی بهبهان

دیوار و خندق اطراف شهر، مجموعهٔ ارجان (گور مکشوفهٔ کیدین‎هوتران)، نبردگاه آریوبرزن در کوه‌های تنگ تکاب، کتیبهٔ تنگ‎تکاب، آتشکدهٔ چهارطاق (خیرآباد)، بقعهٔ بشیر‎نذیر (مقبرهٔ دو برادر یهودی)، نارین قلعه (تخریب شده)، مسجد جامع و راسته‎بازار، مقوم (از بین رفته)، آب‎انبار و برکه‌ها، عمارت کلاه‎فرنگی (تخریب شده)، مجموعهٔ بکان (پل، حمام)، پل خیری مح‎خان (خیرآباد)، قلعه مدرسه (خیرآباد)، برج‌های رضاخانی، خرابه‌های کلگه‌زار، کتیبهٔ تنگ سروک.

بافت تاریخی شهر بهبهان که قدیمی‌ترین منطقهٔ بهبهان فعلی پس از ارجان است، از شمال به خیابان شریعتی، از جنوب به خیابان گرایمی، از شرق به خیابان نحوی و ادامهٔ آن به موازات مسیل آبخروار تا خیابان شریعتی و از غرب به خیابان پیروز منتهی می‌شود؛ خیابان عدالت و خیابان جوانمردی بصورت دو محور عمود برهم از وسط این ناحیه عبور می‌کند که خیابان جوانمردی فعلی، سال‌ها قبل به صورت مسیلی از وسط شهر می‌گذشته و حد فاصل بین دو قوم قنوات و بهبهان بوده است؛ مساحت کلی این منطقه حدود ۱۴۶ هکتار است.

از دیگر ویژگی‌های این بافت وجود بیش از ۸۴ مسجد، حسینیه و امامزاده در لابه‌لای اماکن مسکونی آن است؛ قدمت بیشتر خانه‌هایی که در این بافت واقع شده‌اند به دوره‌های قاجار و پهلوی می‌رسند، از ویژگی‌های معماری این بناها می‌توان به وجود زیرزمین، در اثر آنها وجود ایوان با ستون‌های مدور، سردرهای قوسی به صورت نیم دایره و آجرکاری‌های زیبا در نمای بیشتر آنها اشاره کرد.
اماکن دیدنی طبیعی بهبهان

باغستان‌های زیبای منصوریه، منطقهٔ تنگ‎تکاب، روستای تنگ‎بن، کوه خائیز، تنگ سروک، دره گرمابه، امامزاده شیرعلی، باغ بهو از جمله اماکن دیدنی طبیعی و منحصربه‌فردی است که هر ساله باعث جذب گردشگران زیادی به این شهرستان شده است.
اماکن تفریحی غیرطبیعی بهبهان

پارک جنگلی سلمان‎فارسی (جادهٔ اهواز)، پارک جنگلی ارجان (جاده سیمان ـ نرگس‌زار)، پارک ساحلی کریا (شهروند)، اردوگاه رجایی (جاده اهواز)، پارک ساحلی خارستان (جاده اهواز) پارک ساحلی شبدری (جاده اهواز در کنار پل مارون) از جمله مراکز تفریحی غیرطبیعی است که در سال‌های اخیر در این شهرستان احداث شده است. مجموعه فرهنگی، تفریحی و ورزشی خارستان که در بالا به آن اشاره شد یکی از مجموعه‌های بسیار دیدنی شهرستان بهبهان است.

این مجموعه در شمال‎غربی بهبهان، در ۳ کیلومتری جاده بهبهان- اهواز، واقع شده‌است و فاز اول آن با وسعت ۲۵ هکتار توسط شهرداری در کنار رودخانهٔ مارون احداث شده‎؛ نمای کلی این مجموعه بیضی شکل بوده و بیشه‌های طبیعی از انواع گون در مرکز آن قرار دارد و جاده آسفالته‌ای اطراف این بیشه‌ها کشیده شده است؛ در ضلع شرقی آن دو راه فرعی وجود دارد که اولین راه به دریاچه‌ای که با وسعت ۵/۱ هکتار ساخته شده و بزرگ‌ترین دریاچه مصنوعی استان خوزستان است و دارای امکانات قایق سواری است و دومین راه به چهار قلعه زمین فوتبال و والیبال ساحلی (هر کدام ۲ قطعه) ختم می‌شود؛ ضلع غربی مجموعه موازی با رودخانهٔ مارون است و میان رودخانه و پارک یک جاده ساحلی به طول ۱۱۰۰ متر کشیده شده که در کنارهٔ آن، تعداد ۱۴۰ سکو دایره‌ای‎شکل به‌منظور استفاده خانواده‌ها ساخته شده‎؛ امتداد این سکوها به بیشه‌ای زیبا و طبیعی ختم می‌شود که همچنان دست نخورده باقی‌مانده‎؛ در قسمت جنوب غربی پارک پیست دوچرخه‌سواری به وسعت یک هکتار ساخته شده است. انتهای پارک ساحلی خارستان به پارک ساحلی منتهی می‌شود که در کنار رودخانه و پل مارون واقع است و شامل ۳۰ سکوی سیمانی جهت آسایش خانواده‌ها، آبنماها و محوطه چمن اطراف آن است و در شمالی ترین قسمت آن پارک بادی باب اسفنجی قرار دارد.

برنامه‌های در نظر گرفته شده برای این مجموعه طی سه فاز اجرا می‌شود و تا کنون فاز اول آن اجرا شده که به طور کلی شامل احداث دریاچه، زمین فوتبال ساحلی (دو قطعه)، زمین والیبال ساحلی (دو قطعه)، پیست دوچرخه سواری و احداث ۱۴۰ سکو و خیابان‎سازی بوده و فاز دوم شامل ساحل‎سازی و احداث سکوی ماهیگیری است.
اماکن مذهبی مشهور بهبهان

امامزاده حیدربن موسی کاظم و امامزاده حضرت علی، امامزاده شاه‌میر عالی‎حسین، امامزاده شاه فضل بن موسی کاظم، امامزاده شاهزاده حسین، امامزاده بی‌بی خدیجه، امامزاده بی‌بی زبیده‎خاتون، امامزاده بی‌بی صالحه بیگم، امامزاده گل بی بی امامزاده ابراهیم، امامزاده شیرعلی، امامزاده اباذر، امامزاده عبد الله (در خیابان جوانمردی) و سید فقیه، آخوند ملاعلی بهبهانیاز جمله اماکن متبرکه و مذهبی مشهور بهبهان بوده که همیشه پذیرای مردم منطقه و همچنین استان‌های همجوار است.
کاروانسرای معروف و تاریخی خیرآباد بهبهان

بنای کاروانسرا (مدرسه) خیرآباد که با شماره ۳۸۴۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده در ۲۵ کیلومتری شرق بهبهان در روستای خیرآباد (قلعه مدرسه) با چهار قرن قدمت در سال ۱۰۸۹ ه. ق همزمان با سلطنت شاه سلیمان صفوی، به دستور حسین علی‎خان زنگنه (حاکم ایالات بهبهان و کهگیلویه) ساخته شد؛ وسعت این بنا که تماماً از آجر پخته و گچ ساخته شده است، در ابتدا ۹ هزار ۹۴۳ متر مربع بوده و دارای قسمت‌های مختلف از جمله مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه، حمام و بازارچه بود، که هم‎اکنون تنها بنای اصلی مدرسه (حدود ۲۵۰۰ متر مربع) باقی‎مانده و آثار بقیه بناها از بین رفته به دلیل اینکه از سال ۱۱۳۵ ه. ق که علمای اخباری در آن اقامت کردند، از این محل به عنوان برج و بارویی مستحکم به‌منظور مقابله و مباحثه علمی‌با آیت‌الله وحید بهبهانی استفاده می‌کردند؛ از این زمان به بعد مدرسه خیرآباد به قلعه مدرسه معروف شد.
راسته بازار معروف بهبهان

این مجموعه که با شماره ۳۷۶۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده در حال حاضر قدیمی‌ترین بازار شهر بهبهان است که در زمان گذشته مرکز ثقل تجاری شهر بهبهان و حومه آن بوده‎؛ این مجموعه که متعلق به دورهٔ قاجار است دارای چندین راسته بوده که حرفه‌های مختلف در راسته‌های مخصوص به خود فعالیت داشتند؛ در حال حاضر تنها یک راسته از آن باقی‎مانده‎؛ برروی دیوار راسته باقی‎مانده دو کتیبه قرار دارد؛ مصالح به کار رفته در ساخت ابزار سنگ و گچ است و از ویژگی‌های آن می‌توان به سقف گنبدی حجره‌ها و کاربرد طاق و تویزه در پوشش سقف راسته اشاره کرد.
حمام بکان

این حمام متعلق به دورهٔ ساسانی و مرتبط با شهر قدیم ارجان است و در کنار رودخانهٔ مارون در نزدیکی روستای امام رضا واقع شده‎؛ معماری این بنا به صورت چهار ایوانی است که در حال حاضر به علت اینکه کف آن تا ارتفاع زیادی بر اثر ریزش سقف‌ها و سنگ‌های کناره دره پر شده‎است، پلان آن کاملاً دیده نمی‌شود، یک قسمت مربع شکل مرکزی است که چهار ایوان در چهار جهت آن قرار داشته‎، ایوان‌ها که در روی چهار ستون قرار داشت‌ه‌اند با طاق‌های جناقی به هم متصل شده و قسمت مرکزی سقف گنبدی شکل داشته که در حال حاضر ریخته‌است.
پل تاریخی ارجان

این پل که در کنار رودخانه مارون در نزدیکی روستای امام رضا و قدمگاه امام رضا واقع شده که متعلق به دورهٔ ساسانی است. این پل دارای دهانه‌ای طاق مانند در دست راست رودخانه باقی‌مانده و چند پل و سنگفرش بستر زیر پل نیز در حول و حوش بالا و پایین دیده می‌شود؛ همه آثار به جامانده ساسانی بوده و از سنگ و ملات گچ ساخته شده است؛ آثار پل کوچک دیگری پائین‌تر از پل بزرگ‌تر دیده می‌شود.
صنایع و معادن

صنایع شهرستان بهبهان به دو دسته صنایع ماشینی و دستی تقسیم می‌شود. صنایع ماشینی نیز شامل صنایع سبک (صنایع غذایی، چوب و وسایل حمل و نقل) و صنایع سنگین (صنایع مربوط به نفت و انواع معادن و سنگهای ساختمانی) می‌شود. کارخانه سیمان، آجر ماشینی ملامین سازی، ظروف آلومینیوم، کابینت سازی، قند سازی، بسته بندی خرماو... از مهم ترین کارخانه‌های این منطقه محسوب می‌شوند. از منابع و معادن زیر زمینی این شهرستان می‌توان به نفت، گاز، سنگ‌های آهک، سنگ گچ، خاک رس، شن، ماسه و مواد اولیه برای تولید سیمان اشاره کرد. وجود زمین‌های حاصل خیز برای کشاورزی، پتانسیل کامل منطقه برای دامداری، غنی بودن از لحاظ معادن و منابع زیرزمینی و شکوفایی صنایع اعم از صنایع دستی و ماشینی سبک و سنگین، بازرگانی این منطقه را رونق بسیار بخشیده و برخی از مردم این شهرستان دارای شغل بازرگانی هستند.

نیروگاه سیکل ترکیبی بهبهان نیز از منابع تأمین انرژی در این شهر است.
مکان‌های فرهنگی و ورزشی شهرستان
پارک‌ها و بوستان‌ها

    پارک بزرگ قائم
    پارک ساحلی شهروند (کریا)
    پارک ساحلی مارون (خارستان)
    پارک بزرگ بعثت
    پارک بزرگ کوثر
    پارک بانوان (در حال ساخت
    پارک جعفر شریف‌نیا
    پارک آزادگان
    پارک جنگلی سلمان فارسی
    پارک جنگلی رضوان
    پارک بزرگ نرگس بهبهانی
    بوستان پردیس
    بوستان ابوعلی سینا
    پارک امیرکبیر
    پارک دانش آموز
    بوستان دانشجو و...
    پارک شبدری

سینما

    بهبهان دارای یک سینما می‌باشد که در مرکز شهرستان واقع شده‌است. این سینما چند سالی است که بنا به دلایلی تعطیل می‌باشد.

وبی همتی مسئولین این شهر برای راه‌اندازی دوباره ان شهره شهر است.
ورزشگاه‌ها و سالن‌های ورزشی

    ورزشگاه ۲۲ بهمن
    سالن ورزشی بقایی
    سالن ورزشی جانبازان
    سالن ورزشی شجاعت
    سالن ورزشی خانواده
    سالن ورزشی علی ابن ابی طالب
    سالن ورزشی شهدای مخابرات
    استخر سرپوشیدهٔ خانواده
    استخر سرپوشیدهٔ جانبازان
    سالن ورزشی ولایت

میادین اصلی شهر

از مهمترین میادین شهر بهبهان می‌توان به: میدان جوانمردی (مرکز شهر). میدان بانک ملی - میدان مراحل - میدان شیراز (بسیج) - میدان ارجان - میدان هلال احمر (شیر خورشید سابق) - میدان قدس (بیدبلند)- میدان پرستار، میدان شهدای شیمیایی- میدان دانشجو - میدان معلم- میدان یادمان (استیل) و میدان ابن سینا و تعدادی دیگر از میدان‌های جدید اشاره کرد.
مراکز تجاری مهم شهر
مجتمع تجاری تفریحی آریاگان

    مجتمع تجاری، تفریحی، فرهنگی آریاگان
    مجتمع تجاری سی تی استار (ستارهٔ شهر)
    مجتمع تجاری امیر کبیر
    خیابان عدالت
    خیابان جوانمردی (خروا)

کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی

    کتابخانهٔ علامهٔ طباطبایی
    کتابخانهٔ کوثر
    کتابخانهٔ حاج محمد جعفر بهبهانیان
    نگارخانهٔ میرزا شوقی
    فرهنگ سرای حاج محمد جعفر بهبهانیان

مراکز درمانی و بیمارستانی

    بیمارستان شهیدزاده بهبهان
    بیمارستان فریده بهبهانی
    مجتمع پزشکی مرکزی
    مرکز تصویر برداری پزشکی پارسیان (پیشرفته)
    بیمارستان مصطفی خمینی بهبهان
    بیمارستان حضرت ولی عصر (در حال ساخت)
    بیمارستان خصوصی مهرگان
    مرکز تصویر برداری پزشکی موسوی پور (پیشرفته)
    مرکز درمانگاهی کوثر
    و سایر مراکز درمانی سطح شهر

مراکز اقامتی (هتل‌ها، مسافرخانه‌ها)
ویلاهای سد مارون بهبهان

    هتل بزرگ مارون
    ویلاهای مارون (حاشیهٔ دریاچهٔ سد مارون)
    هتل سه ستارهٔ (در حال ساخت)
    مسافرخانهٔ نور
    مسافرخانهٔ استقلال

ترابری
فرودگاه

بهبهان دارای یک فرودگاه نظامی می‌باشد که متعلق به پدافند هوایی این شهر بوده و بعنوان فرودگاه اضطراری و پشتیبان فرودگاه امیدیه بوده‌است و برای آن تاسیس شده و بعداً با هماهنگی فرمانداری و نیروی هوائی پروازهایی در هفته به مقصد تهران و بالعکس با استفاده از پروازهای C-۱۳۰ نیروی هوایی داشته‌است. ولی بنا به دلایلی در حال حاضر از این فرودگاه به جز مقاصد نظامی به هیچ عنوان استفاده نمی‌شود.
راه‌آهن

متأسفانه بهبهان فاقد ایستگاه راه آهن می‌باشد، ولی بنا به برنامه‌هایی که توسط دولت اعلام شده‌است قرار است خط راه آهن شیراز، اهواز که عملیات اجرایی آن از اواخر سال ۹۱ شروع می‌شود از این شهرستان عبور کند.
پایانهٔ مسافربری

شهرستان بهبهان دارای یک پایانه مسافربری می‌باشد. افزون بر این سازمانها و نهادهای مسافربری بسیاری در جای جای شهر برپا می‌باشد که کار ترابری مسافران را برای سفرهای درون استانی و برون استانی بر دوش دارند. از بهبهان روزانه اتوبوس‌هایی راهی تهران - اصفهان - شیراز - بوشهر، عسلویه - آبادان - اهواز و ماهشهر می‌شوند که از این میان ترددهای بین بهبهان و اهواز از همه بیش تر است.
پایانه میوه و تربار

بهبهان دارای ۱ میدان میوه و تره بار بزرگ می‌باشد که بخش عظیمی از مرکبات و سیفیجات استان و شهرستان از آنجا به اکثر نقاط کشور حمل می‌شوند.
نهادهای آموزشی

    دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیا
    دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان
    دانشگاه علوم پزشکی بهبهان
    دانشگاه فرهنگیان
    دانشگاه پیام نور بهبهان

کوی‌ها و مناطق شهری

از مهم‌ترین مناطق شهری می‌توان به کوی فرهنگسرای بهبهانیان، کوی فرهنگیان، منطقه قائم، کوی محمد جعفری، کوی مالک اشتر، منطقهٔ تختی - کوی حجت - کوی پلیس - کوی ذوالفقاری - منطقهٔ مطهری - عدالت -محلهٔ بقال‌ها - دانشگاه - اشاره کرد. همچنین تعداد زیادی محله در شهر وجود دارد که شامل:محل شاه فضل، شاه میرعالی حسین، امامزاده حیدر، محل بزرگ ملایان، محل ابوعلی‌ها، محل پر، محل خراسانی‌ها، محل ملک، گودچاهک، پهلوانان، کاروانسرا (گچپزان)، گود بقال، خروا (سرخط)، سده، لب آب، سبزپوشان، عقلایی‌ها، اوخسی‌ها (عصارخانه)، نو، سادات، ملامحسنی‌ها، خواجه خضر، کارگه، درویس، درویشها، بدیعا، شهرنو، محله آهنگران (گل بی بی)، بازارنو، محل معمارها، باقرخان، محله میدان (گله دارزاده), محل مسجد قوامی و بسیاری محلات دیگر اشاره کرد.

فارس (سرزمین)

سرزمین فارس یا فارس قدیم ناحیه جنوبی ایران منتهی به خلیج فارس که اشتراکات تاریخی، اقلیمی، فرهنگی و بخصوص گویشی دارند و شامل استان‌های فارس، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، استان هرمزگان و چهارمحال بختیاری و شرق استان خوزستان و جنوب و غرب استان اصفهان و بخش غربی استان کرمان می‌باشد که آنرا خاستگاه زبان فارسی و میراث دار پارسی میانه می‌دانند.[۱][۲][۳][۴][۵][۶] که تا امروزه نیز بخصوص از جهت فرهنگی و زبانی از تشخص و تمایز برخوردار است.

محتویات

    ۱ اشتراکات فرهنگی زبانی
    ۲ جغرافیای تاریخی فارس
        ۲.۱ تقسیمات ایالت فارس
    ۳ پانویس
    ۴ جستارهای وابسته
    ۵ منابع

اشتراکات فرهنگی زبانی

از مهمترین اشتراکات منطقه فارس زبان و گویش است. این منطقه خاستگاه زبان فارسی بوده و علاوه بر آن تا به امروز نیز اشکال گویش قدیم پهلوی در آن بجا مانده است. گویش‌های پهلوی گویش‌هایی هستند که پهلوی‌اند و هنوز حالت پارسی میانه را در خود حفظ کرده‌اند. مهمترین ویژگی آنها داشتن حالت کنایی و اسپلیت ارگاتیو است و مانند صرف فعل پهلوی ساسانی هنوز شناسه‌های صرفی پیش از فعل قرار می‌گیرند. بجز این مورد تفاوت خاص دیگری با فارسی ندارند. این گویش‌ها در استان فارس منطقهٔ دشتی در بوشهر و بهبهان در خوزستان و روستاهای معدودی در کهگیلویه بویر احمد و استان هرمزگان به جز شرق استان که زبان بلوچی کاربرد دارد رایج است. عمدهٔ متکلمان گویش‌های پهلوی در استان فارس در روستاهای منطقهٔ کوهمرهٔ ارژن و دشتک مرودشت و روستاهای اطراف کازرون و بیشاپور و منطقهٔ لارستان بسر می‌برند. زبان شیرازی قدیم که حافظ و سعدی به آن شعرهایی دارند نیز به گونه‌ای از همین گویش است که مانند زبان فارسی باقیماندهٔ زبان پهلوی جنوبی می‌باشد.[۷][۲] جمعیت فارسی زبانان بیشتریت جمعیت است
جغرافیای تاریخی فارس
نوشتار اصلی: جغرافیای تاریخی فارس

فارس قدیم یا ایالت فارس از جهت تاریخ سیاسی در دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی یک ایالت بوده و شامل استان‌های فارس کنونی، بوشهر، استان هرمزگان، استان کهگیلویه و بویراحمد و حتی استان یزد و شهرستان بهبهان از استان خوزستان بوده‌است. ابن حوقل حدود این ایالت را از مشرق به کرمان، از مغرب به خوزستان و از شمال به بیابان منتهی به خراسان و قسمتی از اصفهان و از جنوب همجوار خلیج فارس دانسته‌است. منطقه فارس تا قرن اخیر نیز در تقسیم‌بندی سیاسی با تفاوتهایی نسبت به گذشته ایالتی یکپارچه محسوب می‌شد.
تقسیمات ایالت فارس

ایالت فارس از دورهٔ قبل از اسلام به پنج خوره (کوره) تقسیم شده‌بود (برای کوره معانی مختلفی ذکر شده از جمله روشنایی، شهر، ولایت و استان). این پنج کوره که در دوره بعد از اسلام نیز برقرار بودند، عبارتند از:

    کورهٔ اصطخر که پایتخت آن استخر بود و تخت جمشید در آن قرار داشت.
    کورهٔ دارابگرد که مرکز آن شهر دارابگرد بود.
    کورهٔ اردشیر یا اردشیرخوره که پایتخت آن شهر جور (فیروزآباد فعلی) بود.
    کورهٔ شاپور یا شاپورخوره که پایتخت آن شهر شاپور یا بیشابور (۱۸ کیلومتری کازرون فعلی) نام داشت.
    کورهٔ قباد یا قبادخوره که پایتخت آن شهر ارگان یا ارجان (در نزدیکی بهبهان کنونی) بود.[۸]

از شهرهای مهم ایالت فارس: شیراز، پسا (فسا)، سیراف، ارّجان (بهبهان کنونی) و... بوده‌است.

پل بند

پل بند یا شادروان گونه ای پل بود که بر روی آب رودخانه ها بسته می شد.
کاربرد

کاربرد سه گانه ای داشت،گذشته از نقش گذر از آن،به کمک دیوار بلندی از سنگ و آجر بنام بند سبب ذخیره آب در موقع بالا آمدن می گردید و در وقت لزوم به مصرف کشاورزی و... می رسید.همچنین چند آسیاب در مسیر شاخابه های آن قرار داشت که به آسیاب کردن گندم و دانه های دیگر می پرداختند.از جمله این پل بند ها شادروان یا پل بندی است که در دزفول و شهرهای دیگر خوزستان وجود داشته است.)[۱] بند امیر بر روی رودخانه کر در فارس نیز یکی از همین پل بندهاست.

آب‌بر

آب‌برها در اکثر پایه‌های پل چه در جهت خلاف جریان اب، چه موافق ان پیش امدگی مثلثی شکل یا نیم دایره ایجاد می‌گردد که اصطلاحاً به ان موج شکن یا آب بر می‌گویند.

افزایش مقطع طولی پل و سنگینتر نمودن پایه‌ها جهت خنثی سازی رانش حاصل از طاقهای بزرگ نقش استحکامی پل در مقابل فشارهای سرسام اور آب در هنگام طغیان رودخانه‌ها و هدایت مناسب آب که از لحاظ مکانیکی و مهندسی در دوام پل تأثیر بسیاری دارد، از جمله کاربردهای مهم آب برها هستند. معماری پل:با بررسی ویرانه‌های بجای مانده از قدیمیترین پل‌ها ذر می‌یابیم با انکه پل سازی پیشینیان در عهد خود یکی از شاهکارها بوده ولی به علت عمیق بودن وسط رودخانه، عدم وجود اسباب و ابزار کافی و در نتیجه عدم رعایت پاره‌ای از نکات فنی، پایه‌ها بتدریج در اثر شسته شدن ویران می‌شدند. از پل‌های باستانی دورهٔ هخامنشی اثار کمی بجای مانده، فقط در مسیر شاهراه‌ها اثاری از پیکر ویران پایه‌های پل‌های منتسب به این دوره به چشم می‌خورد. برای نمونه پل بند درزودزن و بند بردبریده که دارای پایه‌های مربع شکل اند. در دورهٔ ساسانی پایه‌ها شکل تکامل یافته تری گرفتند و از وسعت بیشتری برخوردار گشتند.

اسکی روی آب

اسکی روی آب نوعی ورزش آبی است.ورزشکار در حالی که اسکی مخصوص به پا دارد به وسیله وسایل آبی موتوری با سرعتی در حدود سی کیلومتر در ساعت روی اب کشیده می‌شود. میدان اجرای مسابقه دارای دویست متر طول و بیست متر عرض است که به وسیله گوی‌های شناور به قطر بست و پنج سانتی متر مشخص گردیده‌است.

اسکی روی آب ورزشی است که در آن هر فرد پشت یک قایق موتوری یا کابل متصل شده اسکی بر روی بدنه ای از آب بر روی سطح کشیده می شود ، این ورزش نیازمند قدرت بدنی بالاتنه و پائین تنه ویژه است ، همچنین تعادل و توازن و استقامت عضلانی عالی .

محتویات

    ۱ تاریخچه
    ۲ تکنیک
    ۳ انواع
    ۴ مشخصات وسایل
    ۵ جستارهای وابسته
    ۶ منابع

تاریخچه

اسکی روی آب در سال 1922 زمانی که رالف ساموئلسون یک جفت تخته را به عنوان اسکی و یک طناب لباس را به عنوان طناب مخصوص ید ک کشی در شهر لاک ، مینه سوتا مورد استفاده قرار داد . تا ماه جولای ، ساموئلسون موقعیت های متفاوتی را بر روی اسکی ها مورد امتحان قرار داد . ساموئلسون دریافت که تکیه کردن و متمایل کردن بدن رو به سمت عقب و پشت با بالا بودن دهانه یا جلوی چوب اسکی ها رو به بالا و خارج از آب ، یک متد و روش مطلوب می باشد .
تکنیک

نوعاً" اسکی روی آب با یک آب عمیق آغاز می گردد ، در حالی که اسکی باز به سمت پائین خم شده . اسکی باز می تواند همچنین برای شروع از یک سطح خشک در روی ساحل یا یک تخته آغاز نماید ، این نوع از شروع تنها برای ورزشکاران حرفه ای توصیه می گردد .
انواع
اسکی نمایشی - هرم اسلالوم

    اسکی روی آب پرشی
    اسکی روی آب با پای برهنه
    اسکی روی آب با پای برهنه و قایق موتوری
    اسکی روی آب نمایشی
    اسکی اسلالوم
    مسابقات اسکی اسلالوم

مشخصات وسایل

طول طناب اتصال ۲۰ متر طول وسیله اسکی ۱۱۲ سانتی متر عرض وسیله اسکی ۲۱ سانتی متر وزن وسیله اسکی ۲ تا ۳ کیلوگرم

باروتروما

باروتروما یا ترومای فشاری (به انگلیسی: Barotrauma) به آسیب فیزیکی ناشی از تغییرات فشار محیط اطراف روی فضاهای هوائی موجود در حفرات بدن انسان اطلاق میشود. این آسیب اغلب در مواردی مانند غواصی ، صعود به ارتفاعات و پرواز به آسمان مشاهده میشود.

محتویات

    ۱ آسیب‌ها
    ۲ فشارزدگی گوش میانی
        ۲.۱ دلایل
        ۲.۲ داروها
    ۳ جستارهای وابسته
    ۴ منابع

آسیب‌ها

تغییرات فشار به این نواحی بدن آسیب میزند: گوش میانی ، سینوسهای پارانازال ، ریه ، چشم ، پوست ، مغز و جمجمه ، دندان‌ها .

عوارض ناشی از فشار جو اعم از فشار مثبت و یا فشار منفی به دو قسمت تقسیم میشود:

الف: عوارض ناشی از انبساط یا انقباض حفرات محتوی گاز در بدن

ب : عوارض ناشی از خروج گازهای محلول در مایعات از بدن (بیماری ناشی از کاهش ناگهانی فشار)
فشارزدگی گوش میانی

فشارزدگی گوش میانی (به انگلیسی: Barotitis Media) آسیب به گوش میانی در اثر تغییرات فشاری است. در این نوع آسیب، گوش میانی، شیپور اُستاش (مجرایی که محفظه گوش میانی را به حلق وصل می‌کند) و انتهای اعصابی که در گوش وجود دارند متأثر می‌شوند. ناشنوایی (به درجات مختلف)، احساس گرفتگی در گوش، درد خفیف تا شدید در گوش، یا در ناحیه فک و پیشانی، گیجی و منگی، وزوز گوش، گریه در شیرخواران و خردسالان از نشان‌های این بیماری می‌باشد.
دلایل

آسیب ناشی از افزایش ناگهانی فشار محیط اطراف، مثلاً به هنگام ارتفاع کم‌کردن سریع هواپیما یا به هنگام غواصی یکی از دلایل این عارضه‌است. در این شرایط، هوا از راه بینی و حلق به محفظه گوش میانی می‌رود تا فشار در دوطرف پرده گوش متعادل شود. اگر مجرایی که از حلق به محفظه گوش میانی کشیده شده‌است (شیپور اُستاش) درست عمل نکند، فشار در محفظه گوش میانی کمتر از فشار محیط خواهد بود. این فشار منفی در گوش میانی باعث می‌شود پردة گوش به درون گوش کشیده شود. بعداً ممکن است خون و مخاط در گوش میانی ظاهر شود. احتمال بروز این آسیب وقتی که فرد سرماخوردگی دارد و به غواصی می‌پردازد یا با هواپیما سفر می‌کند، بیشتر است. یکی دیگر از علت‌های این بیماری، آسیب در اثر ضربه به گوش خارجی یا میانی در ورزش‌هایی نظیر بوکس و اسکی روی آب است.
داروها

برای رفع درد و ناراحتی خفیف، می‌توان از داروهای کاهنده تورم مخاط بینی و حلق، و داروهای ضددرد مثل استامینوفن استفاده کرد. امکان دارد برای بیماران قرص‌ها و اسپری‌های قوی‌تر کاهنده تورم مخاط بینی و حلق تجویز شود. این داروها باید حداقل به مدت دو هفته پس از آسیب مصرف شوند.

هلیم

هلیم (Helium) با نشان شیمیایی He یک عنصر شیمیایی با عدد اتمی ۲ و وزن اتمی ۴٫۰۰۲۶۰۲ است. این عنصر، بی بو، بی رنگ، بی مزه، غیرسمّی، از دیدگاه شیمیایی بی اثر و تک اتمی است که در جدول تناوبی استاندارد در بالای گروه گازهای نجیب جا دارد. دمای ذوب و جوش این ماده در میان دیگر عنصرها بسیار پایین است به همین دلیل در دمای اتاق و البته در بیشتر موارد به گازی است مگر شرایط بسیار ویژه‌ای بر آن گذرانده شود.

هلیم بعد از هیدروژن دومین عنصر سبک جهان است و از لحاظ فراوانی هم باز بعد از هیدروژن در جایگاه دوم قرار می‌گیرد. نزدیک به ۲۴٪ از جرم گیتی از آن این عنصر است که این مقدار بیش از ۱۲ برابر ترکیب تمام عنصرهای سنگین است. هلیم به همان صورت که در خورشید و مشتری یافت می‌شود در جهان پیدا می‌شود و این به دلیل انرژی بستگی (به ازای هر هسته) بسیار بالای هلیم-۴ نسبت به سه عنصر دیگر پس از آن در جدول تناوبی است. بیشتر هلیم موجود در گیتی، هلیم-۴ است و گمان آن می‌رود که در جریان مه بانگ پدید آمده باشد. امروزه با کمک واکنش‌های همجوشی هسته‌ای در ستاره‌ها، گونه‌های تازه‌ای از هلیم ساخته شده‌است.

واژهٔ هلیوم از واژهٔ یونانی هلیوس به معنای «ایزد خورشید» گرفته شده‌است. زمانی که هنوز هلیم شناخته نشده بود، ستاره شناس فرانسوی ژول ژانسن در جریان خورشیدگرفتگی سال ۱۸۶۸ برای نخستین بار در طیف‌سنجی نور خورشید، خط زرد طیفی هلیم را دید; برای همین، هنگامی که از نخستین کسانی که هلیم را شناسایی کردند یاد می‌شود نام ژول ژانسن در کنار نام نورمن لاکیر جای می‌گیرد. در جریان همان خورشیدگرفتگی، نورمن لاکیر پیشنهاد کرد این خط زرد می‌تواند به دلیل یک عنصر تازه باشد. دو شیمیدان سوئدی با نام‌های پر تئودر کلیو و نیلز آبراهام لانگلت در سال ۱۸۹۵ این عنصر را شناسایی و اعلام کردند. آن‌ها هلیم را از سنگ کلویت که معدن اورانیم است بدست آوردند. در سال ۱۹۰۳ منابع بزرگ هلیم در میدان‌های گازی ایالات متحده پیدا شد که یکی از بزرگترین منابع این گاز است.

یکی از کاربردهای مهم هلیم در سرماشناسی است. نزدیک به یک-چهارم هلیم تولیدی در این زمینه بکار می‌رود. ویژگی خنک سازی هلیم بویژه در خنک کردن آهن‌رباهای ابررسانا مهم است. این آهن رباها به صورت تجاری در اسکنرهای ام آر آی کاربرد دارد. کاربرد صنعتی دیگر هلیم در فشار وارد کردن برای نمونه به عنوان گاز تخلیه کننده‌است. همچنین به عنوان هوای محافظ در جوشکاری با قوس الکتریکی، در فرایندهایی مانند کشت بلورها در ساخت قرص‌های سیلیسیم از این گاز بهره برده می‌شود. نزدیک به نیمی از هلیم تولیدی در این زمینه کاربرد دارد.

یکی دیگر از کاربردهای شناخته شدهٔ هلیم در ویژگی بالابری در بالون‌ها و کشتی‌های هوایی است.[۲] تنفس حجم اندکی از گاز هلیم می‌تواند برای چندی در کیفیت و زنگ صدای انسان تاثیر بگذارد. این اثرگذاری تنها از آن هلیم نیست بلکه هر گازی که چگالی متفاوتی با هوا داشته باشد از این ویژگی برخوردار است. در پژوهش‌های دانشگاهی رفتار دو فاز سیال هلیم-۴ (هلیمI و هلیمII) در بحث‌های مربوط به مکانیک کوانتوم و یا پژوهش دربارهٔ پدیده‌هایی مانند ابررسانایی که با دماهای نزدیک به صفر مطلق در ماده کار می‌کند، مهم است.

هلیم در هواکُرهٔ زمین بسیار کمیاب است (نزدیک به ۰٫۰۰۰۵۲٪ حجمی) بیشتر هلیومی که در خاک زمین پیدا می‌شود در اثر واپاشی هسته‌ای طبیعی در عنصرهای سنگین پرتوزا مانند اورانیم و توریم پدید آمده‌است؛ به این ترتیب که در اثر واپاشی، ذره‌های بتا از عنصر تابیده شده و هستهٔ هلیم-۴ بدست آمده‌است. هلیم بدست آمده از واپاشی به آسانی به صورت فشرده با درصدی نزدیک به ۷٪ حجمی، در دام گاز طبیعی گرفتار می‌شود. سپس می توان با روش‌های صنعتی و به صورت تجاری با کاهش دمای آمیختهٔ هلیم و گاز طبیعی، هلیم را از دیگر گازها جدا ساخت. این روش تقطیر جزء به جزء نام دارد.

محتویات

    ۱ پیشینه
        ۱.۱ حالت‌های گازی و پلاسما
        ۱.۲ حالت‌های مایع و جامد
    ۲ ایزوتوپ
    ۳ کاربرد
        ۳.۱ هوای پیرامونی کنترل شده
        ۳.۲ جوشکاری با گاز محافظ و الکترود تنگستنی
        ۳.۳ کاربردهای کوچکتر
            ۳.۳.۱ تشخیص محل نشت
            ۳.۳.۲ پرواز
            ۳.۳.۳ کاربردهای تجاری
    ۴ امنیت
    ۵ اثر زیستی
    ۶ منابع

پیشینه

نخستین نشانهٔ هلیم در ۱۸ اوت سال ۱۸۶۸ به صورت یک میلهٔ زرد رنگ در طول موج ۵۸۷٫۴۹ نانومتر در طیف سنجی فام‌سپهر خورشید دیده شد. این خط زرد رنگ را ستاره شناس فرانسوی ژول ژانسن در هنگام یک خورشیدگرفتگی کامل در گونتور هند شناسایی کرد.[۳][۴] نخست گمان برده شد که شاید این خط زرد، سدیم است. در ۲۰ اکتبر همان سال، ستاره شناس انگلیسی، نورمن لاکیر یک خط زرد رنگ در طیف سنجی نور خورشید پیدا کرد و چون این خط نزدیک به خط‌های شناخته شدهٔ D۱ و D۲ سدیم بود، آن را D۳ خط‌های فرانهوفر نامید.[۵] او حدس زد که این خط باید توسط یک عنصر درون خورشید که در زمین ناشناخته‌است، پدید آمده باشد. لاکیر و شیمیدان انگلیسی ادوارد فرانکلند واژهٔ یونانی ἥλιος (هلیوس) به معنی «خورشید» را برای این عنصر برگزیدند.[۶][۷][۸]
خط‌های طیفی هلیم

در ۱۸۸۲، فیزیکدان ایتالیایی، لوئیجی پالمیری، هنگامی که خط‌های طیفی D۳ گدازه‌های آتشفشان وزوو را پردازش می‌کرد توانست برای نخستین بار هلیم را در زمین شناسایی کند.[۹]

در ۲۶ مارس ۱۸۹۵ شیمیدان اسکاتلندی ویلیام رمزی توانست، هلیم کانی کلویت را با کمک اسیدهای معدنی، به دام اندازد. کلویت آمیخته‌ای از اورانیت و دست کم ۱۰٪ عنصرهای خاکی کمیاب است. رمزی در جستجوی آرگون بود اما پس از جداسازی نیتروژن و اکسیژن از گاز آزاد شده با کمک اسید سولفوریک، در طیف سنجی خود به یک خط زرد روشن رسید که با خط D۳ دیده شده در طیف سنجی خورشید هماهنگ بود.[۵][۱۰][۱۱][۱۲] این نمونه‌ها از سوی لاکیر و فیزیکدان بریتانیایی، ویلیام کروکز به عنوان هلیم شناسایی شد. در همان سال به صورت مستقل، دو شیمیدان با نام‌های پر تئودر کلیو و نیلز آبراهام لانگلت، در اوپسالای سوئد توانستند هلیم کلویت را به دام اندازند. آن‌ها به اندازهٔ کافی این گاز را جمع آوری کردند که بشود وزن اتمی آن را دقیق بدست آورد.[۴][۱۳][۱۴] دانشمند آمریکایی زمین‌شیمی، ویلیام فرانسیس هیلبرند پیش از دست آورد رمزی، هنگام طیف سنجی نمونه کانی‌های اورانیت دریافته بود که خط‌های طیفی غیرمعمولی در نتیجه‌هایش پیدا می‌شود. اما هیلبرند گمان کرد که این خط‌های طیفی مربوط به نیتروژن است. نامهٔ تبریک او به رمزی چیزی نزدیک به یک کشف علمی در نظر گرفته می‌شود.[۱۵]

در سال ۱۹۰۷ ارنست رادرفورد و توماس رویدز نشان دادند که ذره‌های آلفا همان هستهٔ هلیم اند. آن‌ها برای این کار، اجازه دادند تا ذره‌ها در دیوار شیشه‌ای نازک یک لولهٔ تهی نفوذ کند. سپس لوله را تخلیه کردند تا گاز تازهٔ جمع شده در آن را طیف سنجی کنند. در سال ۱۹۰۸ یک فیزیکدان هلندی به نام هایک کامرلینگ اونس توانست دمای هلیم را به زیر یک کلوین برساند و آن را مایع کند.[۱۶] او در ادامه تلاش کرد تا دمای هلیم را پایین تر آورد و آن را جامد کند اما کامیاب نشد. دلیل ناکامی او این بود که هلیم دارای نقطهٔ سه‌گانه نیست یعنی دارای دمایی نیست که در آن حالت‌های جامد، مایع و گازی در تعادل باشند. پس از چند سال، در ۱۹۲۶ ویلم هندریک کییزم که دانشجوی اونس بود توانست 1 cm۳ هلیم را با افزودن فشار، جامد کند.[۱۷]

در ۱۹۳۸، فیزیکدان روس، پیوتر کاپیتسا دریافت که در دمای نزدیک به صفر مطلق، هلیم-۴ تقریباً هیچ گرانروی ندارد، امروزه به این پدیده ابرروانروی می گوییم.[۱۸] این پدیده با چگالش بوز-اینشتین مرتبط است. در ۱۹۷۲ همین پدیده در هلیم-۳ هم دیده شد، اما این بار در دمایی بسیار نزدیک تر به صفر مطلق. دانشمندان آمریکایی داگلاس دین اشرفت، دیوید موریس لی و رابرت کلمن ریچاردسون کسانی بودند که به ابرروانروی در هلیم-۳ پی بردند. گمان آن می‌رود که این پدیده در هلیم-۳ به جفت فرمیونها در ساخت بوزون، در برابر جفت‌های کوپر الکترون‌ها که پدیدآورندهٔ ابررسانایی است، ارتباط داشته باشد.[۱۹]
حالت‌های گازی و پلاسما
لولهٔ هلیم که به شکل نماد شیمیایی این عنصر درآورده شده‌است.

هلیم، پس از نئون، کم واکنش ترین گاز نجیب و البته دومین عنصر کم واکنش پذیر در میان همهٔ عنصرها است.[۲۰] این گاز کم واکنش، در همهٔ شرایط استاندارد به صورت تک‌اتمی باقی می‌ماند. هلیم به دلیل داشتن جرم مولی نسبتاً پایین، دارای رسانش گرمایی و ظرفیت گرمایی بالایی است و سرعت صدا هم در آن، در حالت گازی، از هر گاز دیگری به جز هیدروژن، بالاتر است. همچنین به دلیل همانند و به دلیل کوچکی اندازهٔ اتم هلیم، نرخ پخش در اجسام جامد، سه برابر بیشتر از نرخ پخش هوا و برابر با ۶۵٪ نرخ پخش هیدروژن است.[۵]

هلیم نسبت به دیگر گازهای تک اتمی از همه کمتر در آب حل می‌شود.[۲۱] و نسبت به دیگر گازها، می توان گفت یکی از کم حل شدنی ترین گازها است؛ ضریب حلالیت این گاز 0.70797 x۲/۱۰−۵ است که از CF۴ و SF۶ و C۴F۸ که به ترتیب دارای میزان حلالیت‌های ۰٫۳۸۰۲ و ۰٫۴۳۹۴ و 0.2372 x۲/۱۰−۵ اند، بیشتر است (مول).[۲۲] ضریب شکست هلیم بیش از هر گاز دیگری به یک نزدیک است.[۲۳] ضریب ژول-تامسون هلیم در دمای معمولی پیرامونش، منفی است به این معنی که اگر اجازه دهیم این گاز آزدانه افزایش حجم پیدا کند، گرم تر می‌شود. اما اگر هلیم در زیر دمای واژگون ژول-تامسون (در حدود ۳۲ تا ۵۰ کلوین در یک اتمسفر) باشد، اگر اجازه داشته باشد آزادانه افزایش حجم پیدا کند، دمای آن پایین می‌آید.[۵] با توجه به این ویژگی اگر دمای هلیم از این دما پایین تر آماده باشد، می توان با افزایش حجم، آن را خنک و مایع کرد.

بیشتر هلیم فرازمینی (بیرون از کرهٔ زمین) در حالت پلاسما یافت می‌شود. در این حالت، ویژگی‌های ماده بسیار متفاوت از ویژگی‌های حالت اتمی آن است. در حالت پلاسما، الکترون‌ها دیگر در بند هسته نیستند درنتیجه دارای رسانایی الکتریکی بسیار بالایی خواهد بود حتی اگر تنها بخشی از آن یونی شده باشد. ذره‌های باردار به شدت از میدان مغناطیسی و الکتریکی پیرامون تاثیر می‌پذیرند. برای نمونه در بادهای خورشیدی با هیدروژن یونی، ذره‌ها با مغناط‌کرهٔ زمین اندرکنش پیدا می‌کند و باعث پدید آمدن شفق قطبی و جریان بیرکلند می‌شود.[۲۴]
حالت‌های مایع و جامد
نوشتار اصلی: هلیم مایع

برخلاف دیگر عنصرها در فشار معمولی، هلیم تا دمای صفر مطلق، همچنان مایع باقی می‌ماند. دلیل این پدیده را می توان با مکانیک کوانتوم توضیح داد: بویژه انرژی نقطهٔ صفر این سامانه بسیار بالا است برای اینکه بخواهد اجازه دهد هلیم جامد شود. هلیم برای جامد شدن باید به دمایی میان ۱ تا ۱٫۵ کلوین (۴۵۷- فارنهایت یا ۲۷۲- سلسیوس) و فشاری نزدیک به ۲٫۵ مگاپاسکال برسد.[۲۵] معمولاً شناسایی هلیم جامد از مایع کمی دشوار است چون ضریب شکست هر دو بسیار نزدیک است. هلیم در حالت جامد دارای نقطهٔ ذوب دقیق است، ساختار بلوری دارد و بسیار تراکم پذیر است تا حدی که با وارد کردن فشار بر آن می توان تا بیش از ۳۰ درصد حجم آن را کاهش داد.[۲۶] ضریب کشسانی حجمی آن نزدیک به ۲۷ مگاپاسکال است[۲۷] که تقریباً ۱۰۰ برابر بیشتر از آب تراکم پذیر است. چگالی هلیم جامد در دمای ۱٫۱ کلوین و فشار ۶۶ اتمسفر، ۰٫۲۱۴ ± ۰٫۰۰۶ g/cm۳ و در دمای صفر کلوین و فشار ۲۵ بار (۲٫۵ مگاپاسکال)، ۰٫۱۸۷ ± ۰٫۰۰۹ g/cm۳ است.[۲۸]
ایزوتوپ
نوشتار اصلی: ایزوتوپ‌های هلیم

تا کنون ۸ ایزوتوپ برای هلیم پیدا شده‌است. که از میان آنها هلیم-۳ و هلیم-۴ تنها ایزوتوپ‌های پایدار آن اند. در هواکرهٔ زمین در برابر هر یک اتم هلیم-۳ یک میلیون هلیم-۴ وجود دارد.[۴] برخلاف بیشتر عنصرها، فراوانی ایزوتوپ‌های هلیم بسته به منبع تولید و فرایند پدیداری شان بسیار متفاوت است. فراوان ترین ایزوتوپ آن، هلیم-۴ در زمین از راه واپاشی آلفای عنصرهای پرتوزای سنگین تر تولید می‌شود. پرتوهای آلفای تابیده شده همگی هسته‌های یونیزه شدهٔ هلیم-۴ اند. هلیم-۴ به طرز غیرمعمولی هستهٔ پایداری دارد چون ذره‌های هسته‌ای آن از آرایش الکترونی پایداری برخوردازند. این ایزوتوپ‌ها در جریان هسته‌زایی مهبانگ به فراوانی تولید شدند.

هلیم-۳ به مقدار بسیار ناچیز یافت می‌شود که بیشتر آن از هنگامهٔ ساخت زمین به جای مانده. گاهی هم هلیم گیر افتاده در گرد و غبار کیهانی هم وارد زمین شده‌است.[۲۹] همچنین در اثر واپاشی بتای تریتیوم هم اندکی هلیم-۳ تولید می‌شود.[۳۰] در سنگ‌های پوستهٔ زمین ایزوتوپ‌هایی از هلیم پیدا می‌شود که نسبت یک به ده دارد با توجه به این نسبت‌ها می توان دربارهٔ منشا سنگ‌ها و ساختار گوشتهٔ زمین پژوهش کرد.[۲۹] هلیم بیش از همه به عنوان محصول واکنش‌های همجوشی در ستاره‌ها پیدا می‌شود. بنابراین در محیط‌های میان ستاره‌ای نسبت هلیم-۳ به هلیم-۴ نزدیک به صد برابر بیشتر از نسبت آن در زمین است.[۳۱] در ماده‌های فرازمینی مانند سنگ‌های موجود در ماه یا سیارک‌ها می توان ردّ پای هلیم-۳ را از هنگامی که در اثر بادهای خورشیدی پرتاب شدند، پیدا کرد. غلظت هلیم-۳ موجود در ماه، ۰٫۰۱ ppm است (یک بخش در میلیون) که بسیار بالاتر از مقدار آن، ۵ ppt در هواکرهٔ زمین است (یک بخش در تریلیون).[۳۲][۳۳] دسته‌ای از جملهٔ آن‌ها جرارلد کالسینسکی در سال ۱۹۸۶ پیشنهاد دادند[۳۴] که در سطح ماه جستجو شود و از معدن‌های هلیم-۳ آن برای واکنش همجوشی هسته‌ای بهره برداری شود.

هلیم-۴ مایع را می توان با کمک کولرهای آبی ویژه تا نزدیک به ۱ کلوین سرد کرد. روش سردسازی هلیم-۳ مانند هلیم-۴ است با این تفاوت که هلیم-۳ نقطهٔ جوش پایین تری، نزدیک به ۰٫۲ کلوین دارد و این فرایند در سردساز هلیم-۳ روی می‌دهد. اگر بخواهیم مخلوطی از هلیم-۳ و هلیم-۴ با نسبت‌های برابر در زیر ۰٫۸ کلوین داشته باشیم این دو به به دلیل ناهمانندی به صورت دو بخش مخلوط نشدنی از هم جدا می‌شوند (اتم‌های هلیم-۴ را بوزون‌ها تشکیل می‌دهد در حالی که در هلیم-۳ فرمیون‌ها سازندهٔ اتم‌هایند.[۵]) این ویژگی هلیم در یخچال‌های رقیق‌سازی برای رسیدن به دمای چند میلی کلوین به کار می‌آید.

می توان به صورت آزمایشگاهی هم ایزوتوپ هلیم درست کرد اما این ایزوتوپ‌ها خیلی زود به دیگر ماده‌ها دگرگون می‌شوند. برای نمونه می توان از هلیم-۵ یاد کرد که دارای کوتاه ترین نیمه‌عمر، ۷٫۶×۱۰−۲۲ ثانیه‌است. پس از آن هلیم-۶ است که تابش بتا و نیمه عمر ۰٫۸ ثانیه دارد. هلیم-۷ ذرات بتا و پرتوی گاما می تاباند. هلیم-۷ و هلیم-۸ هر دو در شرایط ویژهٔ واکنش‌های هسته‌ای پدید می‌آیند.[۵] هلیم-۶ و هلیم-۸ هر دو با نام Nuclear halo هم شناخته شده‌اند. به این معنی که شعاع بدست آمده برای آنها بسیار بیشتر از مقدار پیشبینی شده توسط مدل‌های اندازه گیری (برای نمونه liquid drop model) است.[۵]
کاربرد

هیلم دارای ویژگی‌های یکتایی است که در بسیاری جاها به آن نیاز است. این ویژگی‌های هلیم عبارتند از: نقطهٔ جوش، چگالی و حل شوندگی پایین، رسانش گرمایی بالا و واکنش ناپذیر بودن آن. هلیوم منبع تجدید ناپذیر است و با آزاد شدن آن به اتمسفر دیگر امکان بازیابی آن وجود ندارد. در حال حاضر عمر منابع هلیوم به ذخایر گاز طبیعی وابسته است و پیش بینی میشود بهای هلیوم در آینده همچنان سیر صعودی داشته باشد. از سال ۲۰۰۸ میزان تولید هلیم، ۳۲ میلیون کیلوگرم یا ۱۹۳ میلیون مترمکعب در سال بوده‌است که بیشترین کاربرد آن (نزدیک به ۲۲ درصد کل در سال ۲۰۰۸) در کاربردهای سردکننده بویژه در آهن‌ربای ابررسانا در دستگاه‌های ام‌آرآی است.[۳۵] دیگر کاربردهای مهم آن (۷۸ درصد کل در سال ۱۹۹۶) برای ایجاد فشار، هوای پیرامونی کنترل شده و جوشکاری بوده‌است.[۳۶]
هوای پیرامونی کنترل شده

هلیم به دلیل ویژگی واکنش ناپذیری، به عنوان یک گاز محافظ در کشت بلورهای سیلیسیم و ژرمانیم، تولید در تیتانیم و زیرکونیم و در کروماتوگرافی گازی به کار می‌آید.[۲۶] همچنین به دلیل داشتن ویژگی‌های نزدیک به طبیعت گاز ایده‌آل، سرعت بالای صدا در آن و نسبت ظرفیت گرمایی بالا، برای کاربرد در تونل‌های باد فراصوتی[۳۷] و ابزارهای آزمون افزایش ناگهانی آنتالپی (Impulse facility) مورد نیاز است.[۳۸]
جوشکاری با گاز محافظ و الکترود تنگستنی

    همچنین ببینید:جوشکاری تی‌آی‌جی

هلیم، در فرایند جوشکاری با قوس الکتریکی بر روی موادی که در دمای جوشکاری در اثر تماس با هوا یا نیتروژن دچار آسیب می‌شوند به عنوان لایهٔ محافظ یا پوشش عمل می‌کند.[۴] گازهای گوناگونی در جوشکاری با قوس الکتریکی به عنوان گاز محافظ به کار می‌روند که هلیم به جای آرگون ارزان، بویژه برای موادی که رسانش گرمایی بالاتری دارند مانند آلومینیم و مس بکار می‌رود.
کاربردهای کوچکتر
تشخیص محل نشت

یک کاربرد صنعتی هلیم، تشخیص جای نشت است. چون هلیم توان پخش شدن خوبی از میانهٔ بدنهٔ جامد دارد، سه بار تندتر از هوا، برای همین به عنوان گازی که می‌تواند محل نشت را ردیابی کند، بکار می‌رود. برای نمونه می توان از مخزن‌های فشارهای بالا یا ابزارهای سردکننده یاد کرد.[۳۹] برای تشخیص جای نشت یک ابزار، آن را درون یک محفظه که اول کاملاً تهی شده و سپس از هلیم پر شده، می‌گذارند. هلیمی که از محل‌های نشت رد شده را با کمک ابزار طیف سنجی جرمی هلیم شناسایی می‌کنند. این ابزار بسیار دقیق است و دقت آن به ۱۰−۹ mbar·L/s یا ۱۰−۱۰ Pa·m3/s هم می‌رسد. این فرایند اندازه گیری معمولاً به صورت خودکار انجام می‌شود و در اصطلاح به آن helium integral test می گویند. یک فرایند ساده تر شناسایی نشت، پر کردن وسیلهٔ مورد نظر از هلیم است برای این کار پس از پر کردن، باید با ابزارهای دستی محل نشت را جستجو کرد.[۴۰]

هلیمی که از ترک‌های یک وسیله می‌گذرد را نباید با نفوذ گاز از بدنهٔ ماده اشتباه گرفت. ثابت نفوذ هلیم از بدنهٔ مواد (شیشه، سرامیک و مواد آزمایشگاهی)، مشخص است و ضریب گذر آن قابل محاسبه‌است. البته بیشتر گازهای بی اثر مانند گازهای نجیب و نیتروژن و البته هلیم، از بدنهٔ بیشتر مواد نمی‌توانند بگذرند.[۴۱]
پرواز

چون هلیم از هوا سبکتر است (نزدیک به ۷ درصد شناوری بیشتری دارد)، برای به هوا رفتن کشتی‌های هوایی و بالون‌ها به گاز هلیم رو آورده‌اند. همچنین ویژگی‌هایی چون آتشگیر نبودن و به تاخیر انداختن آتش باعث سازگاری بیشتری هلیم برای این کاربردند. با اینکه کاربرد هلیم در بالون‌ها بسیار شناخته‌است اما این مطلب تنها بخش کوچکی از کاربردهای این گاز است.[۴۲] کاربرد دیگر هلیم در موشک‌های فضاپیما است. فضای خالی بالای جایی که سوخت قرار دارد را از هلیم پر می‌کنند؛ این کار باعث می‌شود تا هم جابجایی سوخت و اکسیدکننده‌ها آسان تر شود و هم بتوان با آن هیدروژن و اکسیژن را فشرده کرد تا سوخت موشک بدست آید. همچنین برای زدودن سوخت و اکسیدکننده‌ها از ابزارهای پیش از پرواز و پیش خنک کردن هیدروژن مایع در فضاپیما به آن نیاز است. برای نمونه موشک ساترن ۵ در برنامهٔ فضایی آپولو پیش از پرتاب به 370,000 m۳ هلیم نیاز داشت.[۲۶]
کاربردهای تجاری

به این دلیل که هلیم به سختی در بافت عصبی حل می‌شود، از آمیخته‌هایی مانند تریمیکس، هلیوکس و هلی ایر یا هوای هلیمی، برای غواصی در عمق‌های بالای آب بهره برده می‌شود تا اثر فشار نیتروژن بر دستگاه عصبی بدن کاهش یابد.[۴۳][۴۴] در عمق‌های بیشتر از ۱۵۰ متر (۴۹۰ پا) اندکی هیدروژن هم به آمیختهٔ هلیم-اکسیژن افزوده می‌شود.[۴۵] چگالی بسیار پایین هلیم در این عمق‌ها کمک می‌کند تا سختی تنفس کاهش یابد.[۴۶]

لیزر هلیم-نئون، گونه‌ای لیزر با توان کم است با پرتوی قرمز رنگ است که کاربردهای عملی بسیاری دارد. از جملهٔ آن‌ها می توان، بارکدخوان و اشاره‌گر لیزری را نام برد. البته پس از چندی این لیزر با لیزر دیودی که ارزان تر بود، جایگزین شد.[۴]

هلیم به دلیل داشتن ویژگی‌هایی چون: رسانش گرمایی بالا، واکنش ناپذیر بودن، neutron transparency و نساختن ایزوتوپ‌های پرتوزا در شرایط درون یک رآکتور، در برخی راکتورهای هسته‌ای به عنوان گاز خنک کننده و رسانندهٔ گرما، کاربرد دارد.[۳۹]

آمیختهٔ هلیم با برخی گازهای سنگین تر مانند زنون دارای ضریب ظرفیت گرمایی بالا و عدد پرنتل پایین است و در سردکننده‌های گرمایی صوتی (ترمواکوستیک) کاربرد دارد. ویژگی بی اثر بودن هلیم باعث شده تا برای کاهش آسیب‌های زیست محیطی در سردکننده‌های معمولی که اوزون تولید می‌کنند و باعث گرمایش زمین می‌شوند بکار رود.[۴۷]
امنیت

هلیم طبیعی در شرایط استاندارد، آسیب رسان نیست. اندازه‌های بسیار اندکی از این ماده در خون انسان پیدا می‌شود. اگر بجای اکسیژن مورد نیاز بدن، هلیم را تنفس کنیم امکان خفگی پیش می‌آید. نکته‌های ایمنی گفته شده دربارهٔ هلیم مایع و کار با آن همانند کار با دیگر نیتروژن مایع است. چون دمای آن بسیار پایین است و ممکن است فرد دچار سوختگی در اثر سرما شود.[۲۶]
اثر زیستی
   
Effect of helium on a human voice
فهرست
0:00
تاثیر هلیم بر صدای انسان
آیا مشکلی با شنیدن این پرونده دارید؟ راهنمای رسانه را ببینید.

سرعت صدا در هلیم نزدیک به سه برابر بیشتر از سرعت آن در هوا است. چون بسامد پایه در گاز با سرعت صدا در گاز متناسب است. هنگامی که هلیم را تنفس می‌کنیم در بسامد تولیدی توسط مجرای صوتی، تشدید رخ می‌دهد و کیفیت صدا را تغییر می‌دهد.[۴][۴۸] برعکس این اثر و رسیدن به بسامدهای پایین تر هم ممکن است به شرطی که گازهای سنگین تر مانند هگزا فلوراید گوگرد یا زنون را تنفس کنیم.

تنفس هلیم می‌تواند خطرناک باشد چون این گاز می‌تواند خود را جایگزین اکسیژن مورد نیاز در تنفس معمولی کند.[۴][۴۹] تنفس هلیم به تنهایی هم باعث خفگی در چند دقیقه می‌شود. از این ویژگی در طراحی کیف‌های خودکشی بهره برده می‌شود.

تنفس هلیمی که در کپسول فشرده شده بسیار خطرناک است چون شدت جریان آن بالا است و می‌تواند باعث فشارزدگی گوش میانی و پارگی ناگهانی شش‌ها شود.[۴۹][۵۰] البته شمار مرگ به خاطر پارگی شش‌ها بسیار کم بوده‌است برای نمونه از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ تنها دو مورد مرگ در آمریکا گزارش شده‌است.[۵۰] در سال ۲۰۱۰ هم دو مورد مرگ گزارش شده‌است که یکی در آمریکا[۵۱] و دیگری در ایرلند شمالی رخ داده بود.[۵۲]

در فشارهای بالا (بیش از ۲۰ اتمسفر یا ۲ مگاپاسکال) آمیخته‌ای از هلیم و اکسیژن (هلیوکس) می‌تواند باعث مشکل در دستگاه عصبی شود (سندرم اعصاب در فشار بالا) که با افزودن مقدار اندکی نیتروژن به این آمیخته می توان مشکل را کاهش داد

یوهان دیدریک وان در والس

یوهان دیدریک وان در والس (به هلندی: Johannes Diderik van der Waals) ‏(متولد ۲۳ نوامبر ۱۸۳۷ - درگذشته ۸ مارس ۱۹۲۳) دانشمند و ترمودینامیک‌دان مشهور هلندی بود. او به خاطر ارایه معادلات حالت گازها و مایعات در سال ۱۹۱۰ موفق به دریافت جایزه فیزیک نوبل شد.

او در شهر لیدن بدنیا آمد. در سن ۲۵ سالگی وارد دانشگاه لیدن شد. در سال ۱۸۷۷ عضو هیأت علمی دانشگاه آمسترام شد. او دو ثابت جدید a به ربایش بین مولکولی و b به حجم خود مولکول‌ها معادله گازها را به جهان معرفی کرد. در پی ابداعات او دانشمندان توانستند هیدروژن و هلیوم را مایع کنند.

معادله وان در والس

چون مولکول‌های موجود در یک گاز دارای حجمی معین هستند و نیروهای جاذبه بر یکدیگر وارد می‌سازند، گازهای حقیقی از قانون‌های گاز ایده‌آل پیروی نمی‌کنند. اثرهای مربوط به گازهای حقیقی به وسیله وان در والس در معادله حالت او گنجانیده شده‌اند.

    (p + \frac{n^2 a}{V^2})(V-nb) = nRT

که a و b ثابت‌های مشخص گاز مورد نظر هستند. a معیاری برای جاذبهٔ بین مولکولها و b حجم میانگین اشغال شده از V توسط مولکولها و داری مقداری در حدود چهار برابر حجم واقعی مولکولهاست. عبارت

    (\frac{a}{V^2})

کاهش فشار ناشی از نیروهای جاذبه بین مولکولی، از مقدار ایده‌آل آن است. و به این معادله به افتخار کاشف آن معادله وان در والس (به انگلیسی: Van der Waals equation) اطلاق می‌گردد.

گاز حقیقی

گازهای حقیقی گازهایی هستند که در شرایط گازهای ایده‌آل صدق نکرده و انحراف زیادی را از حالت گاز ایده‌آل نشان می‌دهند.

گازهای واقعی که در زندگی روزمره با آنها سروکار داریم را در دماهای بالا و فشارهای پایین می‌توان ایده‌آل فرض کرد.
معادلات حالت گازهای حقیقی

    معادلهٔ واندروالس
    معادلهٔ ویریال

ترمودینامیک

ترمودینامیک (به انگلیسی: Thermodynamics) شاخه ای از علوم طبیعی است که به بحث راجع به گرما و نسبت آن با انرژی و کار می پردازد. ترمودینامیک متغیرهای ماکروسکوپیک ( همانند دما، انرژی داخلی، آنتروپی و فشار ) را برای توصیف حالت مواد تعریف و چگونگی ارتباط آن ها و قوانین حاکم بر آن ها را بیان می نماید. ترمودینامیک رفتار میانگینی از تعداد زیادی از ذرات میکروسکوپیک را بیان می کند. فوانین حاکم بر ترمودینامیک را از طریق مکانیک آماری نیز می توان بدست آورد.

ترمودینامیک موضوع بخش گسترده ای از علم و مهندسی است - همانند : موتور، گذار فاز، واکنش های شیمیایی، پدیده های انتقال و حتی سیاه چاله ها- . محاسبات ترمودینامیکی برای زمینه های فیزیک، شیمی، مهندسی شیمی، مهندسی هوافضا، مهندسی مکانیک، زیست شناسی یاخته، مهندسی پزشکی، دانش مواد و حتی اقتصاد لازم است.

عمده مباحث تجربی ترمودینامیک در چهار قانون بنیادی آن بیان گردیده اند: قانون صفرم، اول، دوم و سوم ترمودینامیک. قانون اول وجود خاصیتی از سیستم ترمودینامیکی به نام انرژی داخلی را بیان می کند. این انرژی از انرژی جنبشی که ناشی از حرکت کلی سیستم و انرژی پتانسیل که سیستم نسبت به محیط پیرامونش دارد، متمایز است. قانون اول همچنین دو شیوه انتقال انرژی یک سیستم بسته را بیان میکند : انجام کار یا انتقال حرارت. قانون دوم به دو خاصیت سیستم، دما و آنتروپی، مربوط است. آنتروپی محدودیت ها - ناشی از برگشت ناپذیری سیستم - بر میزان کار ترمودینامیکی قابل تحویل به یک سیستم بیرونی طی یک فرایند ترمودینامیکی را بیان می کند. دما، خاصیتی که با قانون صفرم ترمودینامیک تا حدودی تبیین می گردد، نشان دهنده ی جهت انتقال انرژی حرارتی بین دو سیستم در نزدیکی یکدیگر است. این خاصیت همچنین به صورت کیفی با واژه های داغ یا سرد بیان می گردد.

از دیدگاه تاریخی ترمودینامیک با آرزوی افزایش بازده موتورهای بخار گسترش یافت. به ویژه به سبب تلاش های فیزیکدان فرانسوی، نیکولا لئونارد سعدی کارنو که اعتقاد داشت افزایش بازده موتورهای بخار می تواند رمز پیروزی فرانسه در نبردها ناپلئون باشد. فیزیکدان انگلیسی، لرد کلوین، نخستین کسی بود که در سال ۱۸۵۴ تعریفی کوتاه برای ترمودینامیک ارائه داد :

    « ترمودینامیک عنوان مبحثی است که روابط حاکم بر ارتباط حرارت با نیروهای وارد بر یک پیکر پیوسته و همچنین رابطه بین حرارت با الکتریسیته را بیان می کند. »

در ابتدا ترمودینامیک ماشین های بخار به صورت عمده راجع به خصوصیات گرمایی مواد مورد کاربرد- بخار آب - بود. بعدها این مبحث به فرایندهای انتقال انرژی در واکنش های شیمیایی مرتبط گردید. ترمودینامیک شیمیایی اثر آنتروپی بر فرایندهای شیمیایی را مورد بحث قرار می دهد. همچنین ترمودینامیک آماری ( یا مکانیک آماری ) با پیش بینی های آماری از رفتار ذرات سیستم، ترمودینامیک ماکروسکوپیک را توجیه می نماید.

محتویات

    ۱ ریشه شناسی واژه
    ۲ تاریخچه
    ۳ شاخه های ترمودینامیک
        ۳.۱ ترمودینامیک کلاسیک
        ۳.۲ ترمودینامیک آماری
    ۴ مفاهیم بنیادی ترمو دینامیک
        ۴.۱ مفهوم سیستم
        ۴.۲ خواص سیستم
    ۵ پتانسیل های ترمودینامیکی
    ۶ قوانین ترمودینامیک
        ۶.۱ قانون صفرم ترمودینامیک
        ۶.۲ قانون اول ترمودینامیک
        ۶.۳ قانون دوم ترمودینامیک
        ۶.۴ قانون سوم ترمودینامیک
    ۷ حالت و فرایند
    ۸ جستارهای وابسته
    ۹ منبع مطالعه
    ۱۰ منابع

ریشه شناسی واژه

ترمودینامیک (ریشهٔ یونانی دارد و از دو بخش θερμη به معنی گرما و δυναμις به معنی نیرو تشکیل شده که از سرهم بندیشان می‌شود نیروی گرما[۱]) شاخه‌ای از فیزیک و شیمی است که پدیده‌های ماکروسکوپیک که از تغییر دما، فشار و حجم در یک سیستم فیزیکی اتفاق می‌افتد بررسی می‌کند.[۲][۳]
تاریخچه
نوشتار اصلی: تاریخچه ترمودینامیک
سعدی کارنو (۱۷۹۶ - ۱۸۳۲): پدر ترمودینامیک

شروع ترمودینامیک از ساخت اولین پمپ خلأ در سال ۱۶۵۰ میلادی و توسط اتو وان گریکه (به انگلیسی: Otto von Guericke) شروع شد و ثابت کرد که نظریه ارسطو مبنی بر اینکه طبیعت از خلا متنفر است، اشتباه است.مدتی بعد فیزیکدان و شیمی‌دان ایرلندی رابرت بویل طرز کار دستگاه جریکو را یاد گرفت و به همراه فیزیکدان انگلیسی رابرت هوک توانست اولین پمپ هوا را در سال ۱۶۵۶ بسازد.[۴] و بین حجم و فشار رابطه‌ای تعریف کردند، که امروزه به قانون بویل مشهور است. سپس در سال ۱۶۷۹ شریک بویل دنیس پاپین اولین steam digester را ساخت که یک ظرف دربسته با در محکم بود که در آن بخار با فشار بالا تولید می‌شد.

مفاهیم پایه برای گرمای ویژه و گرمای ویژه نهان توسط جوزف بلک در دانشگاه گلاسکو، جایی که جیمز وات به عنوان ابزار ساز کار می کرد ارایه شد. جیمز وات با بلک در باره افزایش بازدهی موتور بخار مشورت کرد اما این خود وات بود که ضرورت وجود چگالنده بخار خارجی را برای افزایش بازدهی گرمایی موتور بخار پیشبینی نمود. سعدی کارنو، پدر ترمودینامیک، با توجه به تمامی کارهای قبلی مقاله ای با عنوان ایده هایی در باره حرکت جنبشی آتش منتشر نمود سراآغازی بر علم ترمودینامیک نوین شد.

اولین کتاب ترمودینامیک توسط ویلیام رانکین در سال 1859 منتشر گردید. همزمان قانون اول و قانون دوم ترمودینامیک در دهه 1850 میلادی توسط رانکین، رودلف کلاوزیوس و ویلیام تامسون نگاشته شد.

مبانی ترمودینامیک آماری توسط جیمز کلرک ماکسول، لودویگ بولتزمان، ماکس پلانک، رودلف کلاوزیوس و جوسایا ویلارد گیبس بنیان گذاشته شد. در بین سالهای 1873 تا 1876 جوسایا ویلارد گیبس سه مقاله منتشر نمود که مشهور ترین آنها تعادل مواد ناهمگون می باشد. گیبس همچنین نشان داد که چگونه پروسه های ترمودینامیکی شامل فعل و انفعالات شیمیایی را می توان بصورت نموداری نشان داد، او نشان داد که چگونه می توان روی دادن خود به خودی واکنش ها را از روی انرژی، انتروپی، حجم، پتانسیل شیمیایی، دما و فشار در سیستم های ترمودینامیکی پیشبینی نمود. ترمودینامیک شیمیایی بعد تر توسط پیر دوهام، گیلبرت لوویس، مرل لاندل و ادوارد گوگنهایم توسعه بیشتر یافت.
شاخه های ترمودینامیک

علم ترمودینامیک به بررسی سیستم های فیزیکی بر اساس تئوری ها و قوانین ترمودینامیک می پردازد. بسته به مبانی اولیه به کار رفته علم ترمودینامیک به شاخه های مختلف تقسیم شده است.
ترمودینامیک کلاسیک

مبنای ترمودینامیک کلاسیک برا اساس تبادل انرژی در فرایندی در درون چرخه می باشد، تبادل انرژی مابین سیستم های بسته تنها با در نظر گرفتن تعادل ترمودینامیکی آنها می باشد. همچنین شناسایی کار و گرما به عنوان انرژی در ترمودینامیک کلاسیک ضروری می باشد.
ترمودینامیک آماری

ترمودینامیک آماری، یا مکانیک آماری، در نیمه دوم قرن نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم با پیشرفت و شناسایی تئوری های مولکولی و اتمی بنیان نهاده شد. این علم توضیحات و ادله برای قوانین ترمودینامیک کلاسیک بیان می کند. ترمودینامیک آماری واکنش های بین مولکولی و همچنین حرکت دسته جمعی مولکول ها بیان می کند.

    در این مقاله به شاخه ترمودینامیک کلاسیک می پردازیم .

مفاهیم بنیادی ترمو دینامیک
مفهوم سیستم
شماتیک سیستم، محیط و مرز.

یکی از مفاهیم اصلی در ترمودینامیک سیستم می باشد . سیستم ناحیه ای از فضا است که برای بررسی انتخاب می شود. به هر آنچه که خارج از این سیستم وجود دارد محیط گفته می شود. سیستم بوسیله مرزی از محیط جدا می شود. این مرز می تواند مرزی واقعی یا مجازی باشد. سیستم میتواند از طریق این مرز انرژی و جرم با مبادله نماید.پس به طور خلاصه داریم :

    سیستم: کمیتی از ماده با ناحیه ای از در فضا است که برای بررسی انتخاب می شود.
    محیط (اطراف): جرم یا ناحیه خارج از سیستم را محیط می گویند.
    مرز: سطح حقیقی یا مجازی که سیستم را از اطرافش جدا می کند مرز گویند.(مرز سیستم ضخامت صفر دارد - نه جرمی دارد و نه حجمی )
    سیستم بسته ( جرم کنترل ):از جرم ثابتی تشکیل شده است و هیچ جرمی نمی‌تواند از مرز آن عبور کند . اما انرژی به شکل گرما یا کار می تواند از مرز سیستم عبور کند .
    سیستم منزوی: سیستمی بسته ای است که انرژی هم از مرزها عبور نمی‌کند.
    سیستم باز ( حجم کنترل ):جرم وانرژی از مرز حجم کنترل عبور می کند و اغلب شامل دستگاهی است که با جریان جرم سرو کار دارد .به مرز حجم کنترل سطح کنترل گفته می شود.

خواص سیستم

    خاصیت : هر یک از مشخصه های سیستم را خاصیت می گویند. مهمترین خواص عبارتن از: دما، فشار، حجم و جرم

    خواص شدتی (Intensive) : مقدار آنه به اندازه یا مقدار سیسستم بستگی ندارد. مانند دما ، فشار، چگالی، حجم ویژه، انرژی درونی ویژه ، آنتالپی ویژه و ...
    خواص گسترده (Extensive) : مقدار آنه به اندازه یا مقدار سیسستم بستگی دارد. مانند جرم، حجم، انرژی درونی، انرژی پتانسیل، انرژی جنبشی، آنتالپی، آنتروپی و ...

    اگر یک خاصیت گسترده بر جرم تقسیم شود به یک خاصیت شدتی تبدیل می شود . بطور مثال حجم مخصوص

    فشار، نیروی عمود برا واحد سطح می باشد.
    دما، کمیتی است که میزان گرم بودن و سرد بودن سیستم را نسان می دهد.
    حجم، بیانگر میزان فضای اشغال شده می باشد.
    چگالی : نسبت جرم به حجم← ρ=m/v
    چگالی مخصوص ( حجم مخصوص ) : به معکوس چگالی گفته می شود.← ν=1/ρ
    گرانش ویژه  : نسبت چگالی ماده مورد نظر به چگالی آب
    وزن مخوص  : وزن حجم واحد یک ماده را وزن مخوص می گویند.← ɣ=ρg
    انتروپی، کمیتی است که بیانگر میزان آشفتگی یا بی نظمی است.
    آنتالپی، مقدار کل انرژی درون سیستم شامل انرژی درونی به همراه پتانسیل ترمودینامیکی سیستم را نشان می دهد.
    انرژی آزاد گیبس، کمیتی است که احتمال انجام خود به خودی واکنش ترمودینامیکی را نشان می دهد.
    انرژی آزاد هلمهولتز، مقدار کار مفید قابل دستیابی در حین پروسه دما ثابت و حجم ثابت می باشد.
    انرژی درونی، مقدار کل انرژی داخل سیستم را نشان می دهد.
    ضریب انبساط حرارتی، به میزان انبساط واحد طول در اثر افزایش دما به میزان واحد گفته می شود.
    ظرفیت گرمایی، به میزان افزایش دمای واحد حجم در اثر تبادل گرما به اندازه واحد گفته می شود.
    تراکم پذیری، اندازه تغییر واحد حجم سیستم در اثر فشار می باشد.
    فیوگاسیته(بی‌دوامی)
    اکتیویته (فعالیت)

پتانسیل های ترمودینامیکی

پتانسیل های ترمودینامیکی، متغیر های اسکالری می باشند که برای ارزیابی انرژی ذخیره شده در سیستم استفاده می شوند. پتانسیل ها برای اندازه گیری تغییرات انرژی هنگامی که از حالت اولیه به حالت نهایی استفاده می شوند. از پتانسیل های مختلف با توجه به متقییر های محدود کننده در سیستم همانند فشار و حجم استفاده مشود. به عنوان مثال هر دو پتانسیل گیبز و هلمهولتز به عنوان انرژی قابل دسترس برای انجام کار مفید شناخته می شوند هنگامی که به ترتیب فشار و دما یا حجم و دما در سیستم ثابت نگه داشته شوند. پنج پتانسیل مهم در ترمودینامیک بصورت جدول زیر تعریف شده اند:
انرژی درونی     U\,
انرژی آزاد هلهمولتز     A=U-TS\,
آنتالپی     H=U+PV\,
انرژی آزاد گیبس     G=U+PV-TS\,
پتانسیل بزرگ     \Phi_{G}=U-TS-\mu N\,

در جدول فوق P فشار، V حجم، T دما و S آنتروپی می باشد. روابط ماکسول با توجه به این چهار پتانسیل تعریف می شوند.
قوانین ترمودینامیک
قانون صفرم ترمودینامیک

قانون صفرم ترمودینامیک بیان می‌کند که اگر دو سیستم با سیستم سومی در حال تعادل گرمایی باشند، با یکدیگر همدما می باشند. به طور مثال اگر جسم a باجسم b درتعال گرمایی باشد وجسم b باجسم c درتعادل گرمایی باشد می توان گفت جسم a و c در تعادل گرمایی می باشد. اساس ساخت دمانسج قانون صفرم ترمودینامیک می باشد به این صورت که هوای محیط باشیشه ی دماسنج در تعادل حرارتی است وشیشه دماسنج نیز با جیوه در تعادل حرارتی است در نتیجه طبق قانون صفرم ترمودینامیک هوا با جیوه نیز در تعادل می باشد.
قانون اول ترمودینامیک

انرژی درونی یک سیستم منزوی ثابت و پایدار است. قانون اول ترمودینامیک که به عنوان قانون بقای کار و انرژی نیز شناخته می‌شود، می‌گوید: تغییر انرژی درونی یک سیستم برابر است با مجموع گرمای داده شده به سیستم و کار انجام شده بر آن:
\Delta{U}=Q+W
قانون دوم ترمودینامیک

ساخت یک موتور سیکلی که تأثیری جز انتقال مداوم گرما از دمای سرد به دمای گرم نداشته باشد، غیر ممکن است. بیان کلوین-پلانک: غیرممکن است وسیله‌ای بسازیم که در یک سیکل عمل کند و در عین حال فقط با یک مخزن تبادل حرارت داشته باشد یعنی غیر ممکن است یک موتور حرارتی بدون از دست دادن گرمادر Qc به کار خود ادامه دهد. بیان کلازیوس:امکان ندارد که یک یخچال طی یک چرخه، تمام انرژی را که از منبع سرد دریافت می‌کند به منبع گرم انتقال دهد . یعنی نمی توان یخچالی ساخت که بدون کار ورودی عمل کند.به عبارت ساده قانون دوم بیانگر مسیر انجام یک فرایند می باشد.
قانون سوم ترمودینامیک

قانون سوم ترمودینامیک می‌گوید هنگامی که انرژی یک سیستم به حداقل مقدار خود میل می‌کند، انتروپی سیستم به مقدار قابل چشم‌پوشی می‌رسد. یا بطور نمادین: هنگامی که U\longrightarrow{U_{0}}، S\longrightarrow{0}
حالت و فرایند

    فرایند
        فرایند برگشت ناپذیر
        فرایند برگشت پذیر
        فرایند خودبخودی
        فرایند غیر خودبخودی
        فرایند تعادلی
        فرایند غیر تعادلی
        فرایند هم‌دما (ایزوترم)
        فرایند هم‌فشار (ایزوبار)
        فرایند بی‌دررو (آدیاباتیک)
        فرایند هم‌حجم (ایزوکور)
    حالت استاندارد
    منبع گرمایی
    حالت تعادل
    گاز ایده‌آل
    گاز حقیقی

گاز

گاز یکی از حالت‌های وجود ماده است.

وابستگی حرکت اتم‌ها یا مولکول‌های ماده از یکدیگر در حالت گاز بسیار کمتر از حالت‌های جامد و یا مایع است. در این حالت از ماده فواصل مولکول‌ها از یکدیگر بسیار زیاد بوده و به همین دلیل نیروهای برهم کنش مولکولی در آن بسیار اندک هستند.

در حالت گازی نیز مولکول‌ها به‌صورت کاتوره‌ای حرکت می‌کنند اما از آنجا که فواصل آنها از یکدیگر زیاد است تعداد برخوردهای میان آن‌ها بسیار کمتر از حالت‌های دیگر ماده است.

گازها نیز مانند مایعات و پلاسما از شاره‌ها هستند.

زیرشاخه‌ای از فیزیک که به بررسی رفتار گازها در مقیاس ماکروسکوپیک می‌پردازد ترمودینامیک نام دارد.