شهرستان ورزقان

شهرستان ورزقان یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی است. مرکز آن شهر ورزقان است. این شهرستان از دو بخش مرکزی و بخش خاروانا تشکیل شده است. جمعیت این شهرستان در سرشماری سال ۱۳۸۵ - ۴۸٫۱۱۲ برآورد شده‌است که ۴٫۰۸۸ نفر از آن یعنی ۵/۸ درصد در مرکز شهرستان ساکن اند. این شهرستان از سمت شرق به شهرستان اهر، از سمت غرب به شهرستان‌های مرند و شبستر . از سمت شمال به شهرستان‌های کلیبر و جلفا و از سمت جنوب به شهرستان تبریز محدود شده‌است. این شهرستان سابقاً یکی از بخش‌های شهرستان اهر بوده‌است. نام دیگر شهرستان ورزقان ارسباران است و این نام به دلیل واقع شدن بسیاری از جنگل‌های ناحیهٔ سرسبز ارسباران در این شهرستان است. امروزه قسمتی از قدیمیترین منطقه قره داغ که به دیزمار ارسباران موسوم است تحت عنوان دیزمار مرکزی "(بخش خاروانا)" تابع این شهرستان می‌باشد. این شهرستان که به علت بخش بودن زیاد مورد توجه قرار نمی گرفت و در محرومیت به سر می برد. پس از جدا کردن بخش مواضع خان (خواجه) از ورزقان و الحاق آن به شهرستان هریس، بخش دیزمار شرقی (مردانقم) از خاروانا و الحاق آن به شهرستان خداآفرین، دیزمار غربی (سیه رود) از خاروانا و الحاق آن به شهرستان جلفا و ... بموجب جلسه مورخ 1380.7.1 هیأت وزیران و بنا به پیشنهاد شماره 1.4.90074 مورخ 1379.12.23 وزارت کشور و به استناد ماده (13) قانون تعاریف وضوابط تقسیمات کشوری ـ مصوب 1362 ـ اصلاحات تقسیماتی زیر را در استان آذربایجان شرقی تصویب نمود: بخش‌های ورزقان و خاروانا از شهرستان اهر منتزع و به شهرستان تبدیل و به عنوان «شهرستان ارسباران» شناخته شود. مرکزیت شهرستان ارسباران درشهر ورزقان خواهد بود این شهرستان شامل بخشهای زیر می‌باشد: الف: بخش مرکزی به مرکزیت شهر ورزقان مشتمل بر دهستانهای: 1ـ ازومدل شمالی 2ـ ازومدل جنوبی 3ـ بکرآباد 4ـ سینا. ب: بخش خاروانا به مرکزیت شهر خاروانا مشتمل بر دهستانهای: 1ـ ارزیل 2ـ جوشبن 3ـ دیزمار مرکزی. در سال ۱۳۸۰ با پیگیری های شبانه روزی مسئولین وقت، به شهرستان ارتقا یافت و در تاریخ ۱۱/۱۰/۱۳۸۰ مراسم افتتاح با حضور استاندار وقت و سایر مسئولین استانی و محلی بر‌گزار گردید. در این مراسم مردم شریف و انتظار کشیده منطقه ورزقان به شادمانیها پرداختند و گوسفند و گاو قربانی کرده و نماز شکر به جای آوردند از آن تاریخ چهره سیاسی و اقتصادی شهرستان تغییر یافت ادارات و نهادها مستقل گردیدند و آرزوی دیرینه مردم دیار ستارخان، علامه جعفری، آیت‌الله علیاری و چندین رجال خوشنام این سامان برآورده گردید. لازم به یادآوری است که این بخش با منطقه کرج به بخش تبدیل شده و به علل کم توجهی رژیم گذشته در محرومیت مانده بود. شهرستان ورزقان منطقه معدن خیز بوده و انواع عناصر قیمتی و با ارزش در این دیار یافت شده و کشف خواهد گردید و از نظر سوق‌الجیشی و اقتصادی مهمترین و غنی ترین منطقه کشور محسوب می شود.

محتویات

    ۱ مس سونگون ورزقان
    ۲ موقیت جغرافیایی معدن مس سونگون
    ۳ شرایط آب و هوایی منطقه
    ۴ تاریخچه معدن مس سونگون
    ۵ پارامترهای اکتشافی مس سونگون
    ۶ زمین شناسی کانسار مس سونگون
    ۷ استخراج معدن مس سونگون
    ۸ جای‌های دیدنی
        ۸.۱ قلعه جوشین
        ۸.۲ آغجه قلعه
        ۸.۳ قلعه علی بیگ
        ۸.۴ سید جبرئیل آستامال
        ۸.۵ قاضی بلاغی
        ۸.۶ منطقه چیچکلی
        ۸.۷ مسجد جامع خاروانا
    ۹ تقسیمات کشوری
    ۱۰ جستارهای وابسته
    ۱۱ پیوند به بیرون

مس سونگون ورزقان

اکتشافات اصولی مس سونگون از سال ۱۳۶۶ آغاز و بعد از طی مراحل مختلف اکتشافی به همت مهندسین جوان و با انگیزه کشور و همت مسئولین منطقه ای و کشوری این کانسار به عنوان معدن پرذخیره شناخته و از سال ۱۳۷۵ در بودجه کشور دارای ردیف اعتباری شد و توجه دولت باعث پیشرفت مناسب عملیات اجرائی گردید کارخانه مس سونگون ورزقان که در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی فعالیت خود را آغاز کرده‌است بعد از کارخانه مس سرچشمه (کرمان) دومین کارخانه تولید مس در ایران است و این به دلیل قرار گرفتن معدن مس در این منطقه‌است. در این معدن بیش از ۴۰۰۰ میلیارد ریال اعتبار ریالی و ارزی هزینه شده و برای تکمیل پروژه‌های موجود و اجرای پروژه‌های جانبی هزاران میلیارد بودجه ریالی و ارزی نیاز می‌باشد از جمله آن پروژه‌ها ذوب مس و پالایش آن، تولید مولیبدن، استحصال طلا و نقره و... می‌باشد. این معدن دارای بیش از یک میلیارد تن ذخیره کان سنگ مس می‌باشد و عناصر همراه آن مولیبدن، طلا، نقره، رینیوم و ... است. در این شهرستان مناطق دیگری مثل: خوینرود، بالوجه، طویل، کالیجان، شرفآباد، اندریان، آستامال، آوان، گوتلر، اوزی و ... دارای کانسارهای متنوعی مثل مس، طلا، نقره و ... می‌باشد. از این میان معدن طلای اندریان به بخش خصوصی فروخته شده و در واقع از اختیار مردم خارج گطرح مس سونگون با هدف استخراج معدن به روش نوین و تولید کنسانتره مس با عیار 30%، جهت تغذیه صنایع مولد کشور و رسیدن به ارزش افزوده با لاتر انجام می گیرد. از دیگر دستاوردهای مهم این طرح انتقال دانش فنی، صرفه جویی ارزی و اشتغال زایی است.
موقیت جغرافیایی معدن مس سونگون

معدن مس سونگون در شمال غرب ایران، در استان آذربایجان شرقی، 130 کیلومتری شمال تبریز، 75 کیلومتری شمال غرب اهر و 30 کیلو متری شمال ورزقان در همسایگی جمهوری‎های آذربایجان و ارمنستان قرار دارد.

مختصات جغرافیایی منطقه، 46درجه و 43 دقیقه طول شرقی و 38 درجه و 42 دقیقه عرض شمالی می‌باشد.

کانسار مس سونگون به طور متوسط نسبت به سطح دریا دارای ارتفاع متوسط 2000 متر، حداکثر ارتفاع در کانسار مس سونگون (چراغلو) 2700 متر از سطح دریا و عمیق ترین ارتفاع 1625 متر نسبت به سطح دریا می‌باشد.

محدود کننده‌های کانسار مس سونگون شامل: رود خانه سونگون چای در شرق کانسار و رود خانه پخیر در شمال کانسار می‌باشد، که پس از پیوستن به هم در میان کافه به رود خانه ایلگینه چای می‌پیوندد که نهایتا به رود خانه ارس می‌ریزد.

راه دسترسی اصلی معدن از طریق جاده آسفالته تبریز-ورزقان-سونگون و راه دسترسی دوم از طریق جاده تبریز-اهر-ورزقان-سونگون میسر است.
شرایط آب و هوایی منطقه

بخاطر اینکه معدن در منطقه کوهستانی واقع شده است. شاهد زمستانهایی سرد و یخبندان و تابستانهای معتدل هستیم.

میانگین حداکثر درجه حرارت در تابستان 33 درجه سانتیگراد و در زمستان 22 - درجه سانتیگراد ثبت شده است. مقدار حداکثر بارندگی در محل حدود 350 میلیمتر در سال می‌باشد و مقدار رطوبت نسبی در سال بین 52 تا 82 درصد متغیر است، جهت غالب وزش باد، جنوب غربی است. اکثر روزهای بهار و تابستان، معدن مه آلود دیده می‌شود.
تاریخچه معدن مس سونگون

سابقه معدنکاری در سونگون به دو قرن پیش (دوره قاجاریه) بر می‌گردد. آثار فعالیت‌های قدیمی به صورت استخراج زیر زمینی در امتداد طول رودخانه سونگون در محدوده پرعیار بوده است. بهره‌برداری از سنگ‌های پرعیار مس تا سال 1351 متناوباً انجام گرفته است.

عملیات اکتشافی با استفاده از روش‌های نوین و وسایل و تجهیزات جدید از سال 1325 شروع و تا سال 1356 ادامه داشته است. در سال 1356 وجود ذخایر مس از نوع پرفیری توسط کارشناسان زمین شناسی کشور محرز گردید. بطوری که در سال 1370 طبق عملیات اکتشافی، ژئو شیمی و ژئو فیزیکی توسط شرکت اولنگ و ایتوک، وجود آنومالی‌های قوی مس و مولیبدین قطعی شد. مطالعات امکان پذیری مقدماتی در سال 1370 توسط شرکت SNC کانادا و در سال 1374 توسط شرکت ایتوک انجام شد.

اولین گمانه کانسار در سال 1368 حفر شد و از سال 1368 تا سال 1371 اکتشافات نیمه تفضیلی توسط شرکت معدنکاری اولنگ و یک شرکت انگلیسی با حفر 7 دهنه تونل اکتشافی با سطح مقطع 4 مربع و متراژ کل 25/2224 متر عملیات اکتشافی را ادامه و نیز گمانه‌هایی طی سالهای 1370 تا سال 1371 در بخش شرقی و شمال شرقی توده کانسار تا اسکارن شمالی 30 حلقه گمانه به عمق 3000 متر حفر گردید، تا پارامترهای لازم برای تخمین و بر آورد ذخیره، توسط شرکت‌های مزبور فراهم شد.

عملیات پیش باطله نیز از سال 1372 توسط شرکت ترانشه معدن، آغاز و همزمان با انجام اکتشافات تکمیلی و تفضیلی به کمک شرکت‌های مشاور پارس اولنگ و شرکت Rıo tıntı در سال 1378 به پایان رسید.
پارامترهای اکتشافی مس سونگون

1- حجم کل ذخیره قطعی: 796 میلیون تن

2- حجم پیش باطله برداری: 105 میلیون تن

3- حجم کل باطله برداری: 767 میلیون تن

4- حجم کل ذخیره اکسید: 7/6 میلیون تن

5-حجم مواد قابل استخراج: 388 میلیون تن

6- طول گمانه‌های حفر شده: 60 هزارمتر

7- تعداد تونل‌های اکتشافی: 7 دهنه

8- سطح مقطع تونل‌ها: 4 متر مربع
زمین شناسی کانسار مس سونگون

به طور کلی کانسار مس سونگون در زون آتشفشان ارومیه-دختر که بخشی از کمربند متالوژنی آلپ-هیمالیا، قرار دارد. این کانسار پرفیری مونزونیتی است که در یک کمربند تکتونیکی زون فرو رانش حاشیه قاره‌ای به سن ترشیاری قرار گرفته است. سطح توده کانسار در شبکه اکتشافات تفضیلی حدود یک کیلومتر مربع می باشد. این کانسار از نوع نهشته‌های پرفیری مس بوده و رگچه‌های درهم پر عیار در توده نیمه عمیق مونزونیت پر فیری متمرکز شده‌اند. سنگ‌های درونگیر این توده مونزونیتی را واحدهای آهکی کرتاسه بالا و سری‌های ولکانیکی آندزیتی-لاتیتی تشکیل داده‌اند.

درطی فرآیندهای کانی زایی انواع کانیهای سولفیدی، فلزات اصلی و اکسیدها بوجودآمده‌اند. کانیهای سولفیدی موجودشامل: پیریت، مولیبدنیت، گالن، اسفالریت، مارکازیت پیرتیت و سولفیدهای مس (کالکوپیریت، بورنیت،کالکوسیت و کوولیت) می‌باشد. فلزات اصلی شامل: طلا و نقره و اکسیدها شامل: ایلمنیت، روتیل، مگنتیت و گوتیت می‌باشد. همانند سایر معادن پورفیری، سه زون(zone): فروشست (leached)، سوپرژن (supergene) و هیپوژن (hypogene) در معدن مس سونگون قابل رویت است.

ضخامت زون فروشست ار 20 تا 150 متر در نوسان بوده و زون سوپرژن دارای ضخامت متغیر از صفر تا 200 متر می‌باشد. ضخامت بخش هیپوژن تا حدود 600 متر برآورد شده است. که کانی زایی سونگون به دو بخش سوپرژن و هیپوژن محدود می‌باشد.

به دلیل توپوگرافی شدید و خشن موجود در منطقه و ارتباط تنگاتنگ سطح فوقانی زون سوپرژن با سطح آب زیر زمینی کمر بالای زون سوپرژن در منطقه، سطحی بسیار نا هموار دارد. از زون‌های دگر سانی موجود در کانسار سونگون می‌توان به زون پتاسیک، پروپلیتیک، کوارتز، سیریسیت و آرژیلیک اشاره نمود. دگر سانی غالب در توده معدنی، کوارتز-سیریسیتی است و بعد از آن آلتراسیون آرژیلیتی عمدتاً در قسمت‌های بالای مواد معدنی و حواشی توده کانسار مشاهده شده است.
استخراج معدن مس سونگون

با توجه به مشخصات کانسار و به دلیل تولید بالا و لزوم استفاده از ماشین‌آلات عظیم‌الجثه استخراج معدن به روش روباز (open_pit) طراحی شده است.

این روش نسبت به سایر روش‌های استخراج، دارای مزایای: تولید بالا، ایمنی بالا، امکان استخراج مواد معدنی با عیار پایین و پایین بودن ضایعات مواد معدنی می‌باشد.

عملیات حفاری چالها، بارگیری مواد استخراج شده و حمل آنها به دامپ‌های باطله و ماده معدنی و همین طور سنگ شکن، توسط شرکت‌های پیمانکاری انجام می‌شود. پس از حفر چالهای انفجاری توسط دستگاه‌های حفاری عملیات خرج گذاری و انفجار چالها با استفاده از آنفو، دینامیت، نانل، فتیله کرتکس، فتیله کند سوز و چاشنی معمولی صورت می‌پذیرد.

پس از عملیات انفجار چالها، بارگیری مواد استخراج شده توسط شاول و لودر انجام می‌گیرد.

بولدوزر و گریدر نیز برای تمیز کردن اطراف شاول و سطح پله‌ها استفاده می‌شود. حمل مواد استخراجی نیز توسط دامپتراکهای 30 تا 100 تنی انجام می‌شود. باطله‌ها از پله‌های عملیاتی به طرف دامپ‌های باطله که در دره پخیر چای واقعند حمل می‌گردند. مواد معدنی نیز به سنگ شکن و یا دامپ‌های سولفور واقع در جنوب و شمال معدن حمل می‌گردند.

ذکراین نکته بسیار حائز اهمیت است که شهرستان ورزقان روی کمربند مس جهانی قرار گرفته و بزرگترین نقش را در محرومیت زدائی آن ایفا کرده و انشاالله در آینده نیز ایفا خواهد نمود.
جای‌های دیدنی
قلعه جوشین

قلعه جوشین در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان و ۶ کیلومتری روستای تاریخی و معدن خیز جوشین و در قلب محال تاریخی دیزمار ارسباران بمرکزیت شهر باستانی خاروانا در یک منطقه کوهستانی سخت‌گذر در بالای یک کوه مرتفع قرار گرفته‌است. در کاوش‌هایی که در آن صورت گرفته، سفالینه‌هایی از هزارهٔ اول قبل از میلاد و قرون اولیه اسلام به دست آمده‌است. قلعه جوشون که احتمالاً از قلعه‌های بابک خرمدین بوده (مطمئن نیستم چون کسی رو پیدا نکردم که در این زمینه اطلاعات کاملی داشته باشه) و بر فراز یک کوه صخره‌ای در یک منطقه کوهستانی زیبا در شمال غربی شهر ورزقان واقع شده است. ارتفاع قله از سطح دریا در حدود 1800 متر می باشد (از نظر ارتفاعی چندان ارزش کوهنوردی نداره بیشتر ارزش کوهنوردی اون بدلیل مسیر صعب العبور صعوده. مسیر کوهپیمایی این قلعه که نیاز به تجهیزات خاصی نداره ضلع شمالی اونه. از سایر جهات نیاز به صخره نوردی با تجهیزات کامل داره). مسیر رفت از تبریز به ورزقان و از آنجا در جهت شمال غربی به طرف روستای خاروانا می باشد. فاصله تبریز تا ورزقان 97 کیلومتر و فاصله ورزقان تا پای قلعه هم باید چیزی در حدود 45 کیلومتر باشه. از شهر ورزقان بطرف شمال غربی در یک جاده کوهستانی مارپیچ و زیبا با رد شدن از روستاهای دیزج ملک و آقابابا فرامرزی به دوراهی خاروانا- اسپیران می‌رسیم که راه سمت راست (به طرف خاروانا) را در پیش گرفته و بعد از عبور از روستاهای داش کسن- گزن بند- مزرعه شادی و نرسیده به داخل روستای جوشین به امامزاده جوشین (سید ابراهیم خلیل) می‌رسیم که در سمت راست (شمال) جاده قرار گرفته است. قلعه درست روبروی این امامزاده در سمت چپ جاده (جنوب) قرار گرفته است. اگر این جاده را مستقیم ادامه بدهیم به روستای خاروانا و در نهایت به حاشیه رود مرزی ارس خواهیم رسید. من سعی کردم مسیر رفت رو در عکس زیر مشخص کنم.
آغجه قلعه

این قلعه در شمال غربی ورزقان واقع شده و فاصله آن حدود 40 کیلومتر از ورزقان می‌باشد در اطراف آن روستاهای اوزی، کلم، بالوجه و طویل واقع گردیده است این قلعه به نام قیز قلعه سی نیز معروف است.
قلعه علی بیگ

این قلعه در محدوده شهر خاروانا واقع در دیزمار ارسباران و در دامنه کوه پرآوازه کمتال یا کامتال واقع شده که مسیرش جیب رو بوده و در منطقه حفاظت شده قرار دارد. گفته می‌شود وقتی در زمان فتحعلی شاه قاجار خاروانا توسط روسها اشغال شد شخصی بنام علی بیگ از اهالی خاروانا این قلعه را تعمیر کرده و در منطقه به روس‌ها ضربه می‌زده و با همراهانش در آنجا مخفی می‌شده است. در حال حاضر طایفه‌ای تحت عنوان علی بیگلو یا علی بگلو در شهر خاروانا زندگی می‌کنند که گفته می‌شود از نوادگان علی بیگ می‌باشد.
سید جبرئیل آستامال

این منطقه بسیار زیبا و دیدنی است که از طریق روستای تاریخی آستامال واقع در محال دیزمار ارسباران بمرکزیت خاروانا قابل دسترسی است و امامزاده سید جبرئیل هم در همین محل بوده و دارای زوار در فصول مناسب می‌باشد.
قاضی بلاغی

این چشمه در منطقه دیزمار شرقی ارسباران و در میان جنگلهای زیبا و پرپشت کرینگان واقع شده و از طریق چیچکلو - پیرگدیگی دارای راه ماشین و پیاده می‌باشد در گذشته دور ایل قاضی لی در این ییلاق با صفا در فصول بهار و تابستان اطراق داشته است.
منطقه چیچکلی

منطقه زیبای چیچکلی در محال دیزمار ارسباران ( خاروانا ) و ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان قرار گرفته‌است. این منطقه پوشیده از جنگل و انواع گل و گیاهان متنوع و داروئی می‌باشد.
مسجد جامع خاروانا

این مسجد در مرکز بخش خاروانا در 70 کیلومتری شهر ورزقان واقع شده‌است. قدمت این مسجد به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری می‌رسد این مسجد در نوع خود کم نظیر بوده و بعد از انقلاب اسلامی به پاس پیگیریهای مردم شریف خاروانا و مسئولین وقت مرمت شده است. این مسجد توسط دختران بایندربیگ ساخته شده است. آنها بطور همزمان لنگه مسجد خاروانا را در اردوباد نخجوان ساخته بودند. در آن زمان بایندر بیگ حاکم دیزمار ارسباران و اردوباد بوده و قبر وی در روستای دوزال قرار دارد.دوزال اقامت گاه زمستانی و شهر خاروانا اقامتگاه تابستانی بایندربیگ بود.
تقسیمات کشوری

    بخش مرکزی شهرستان ورزقان
        دهستان ازومدل جنوبی
        دهستان ازومدل شمالی
        دهستان بکرآباد
        دهستان سینا

شهر: ورزقان

    بخش خاروانا
        دهستان ارزیل
        دهستان جوشین
        دهستان دیزمار مرکزی

شهر: خاروانا