زبان‌های هندواروپایی یک خانوادهٔ زبانی متشکل از چند صد زبان و گویش مرتبط است. بیشتر زبان‌های مردمان ساکن قارهٔ اروپا، فلات ایران، آسیای میانه و شبه قاره هند از جملهٔ زبان‌های هندواروپایی هستند.
شمار هندواروپایی‌زبان‌ها در سراسر دنیا به حدود ۳ میلیارد نفر می‌رسد. به این ترتیب، گویشوران زبان‌های هندواروپایی سخنوران بزرگ‌ترین خانوادهٔ زبانی شناخته‌شده در دنیای امروزند.
نظریه زبان‌های هندواروپایی در قرن هجدهم توسط سر ویلیام جونز زبان‌شناس و خاورشناس انگلیسی مطرح شد. وی با اشاره به شباهت‌های زبان‌های سانسکریت، یونانی، و لاتین به یکدیگر نتیجه گرفت که آنها بایستی از یک زبان مشترک منشاء گرفته باشند که احتمالا زبان‌های فارسی، آلمانی و سلتی هم از همان زبان ریشه منشعب شده‌اند.[۱]
گسترهٔ جغرافیایی هندواروپایی‌زبان‌ها در آسیا و اروپا
خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی یکی از خانواده‌های زبانیِ جهان و البته از بزرگ‌ترین‌های آنهاست. بیشتر مردم جهانِ امروز، به‌عنوان زبان مادری یا زبان دوم، می‌توانند به یکی از زبان‌های این خانواده سخن بگویند.
محتویات
۱ کشفِ مفهومِ خانوادهٔ زبانی
۲ خاستگاه
۳ نامِ هندواروپایی
۴ وضعِ زبان‌های هندواروپایی در جهان امروز
۵ شاخه‌ها
۶ جدول واژه‌های زبان‌های هندواروپایی
۷ جستارهای وابسته
۸ منابع
۹ پیوند به بیرون
کشفِ مفهومِ خانوادهٔ زبانی
سر ویلیام جونز (Sir William Jones) در سال ۱۷۸۶ در انجمن سلطنتی مطالعات آسیایی در کلکته خطابه‌ای مشهور ایراد کرد که نقطهٔ عطف در زبان‌شناسی تاریخی به شمار می‌رود.
بخشی از این خطابه را علی‌محمد حق‌شناس در کتاب «تاریخ مختصر زبان‌شناسی» چنین ترجمه کرده‌است :
« زبان سانسکریت پیشینه باستانی‌اش هر چه باشد ساختاری شگفت‌انگیز دارد، کمال‌یافته‌تر از یونانی است، سترگ‌تر از لاتین است و ظریف‌تر از هر دوی آنهاست؛ با این همه هر دو، چه به لحاظ ریشه‌های فعل و چه به لحاظ صیغه‌های دستوری، شباهتی و قرابتی بسیار نزدیک‌‌تر و قوی‌تر از آن دارد که زاده بخت و اتفاق بتواند بوده باشد؛ شباهتی چندان نزدیک و چنان قوی که هیچ لغت‌شناس تاریخی نمی‌تواند به سنجش و آزمون سانسکریت و یونانی و لاتین بپردازد و آنگاه بدین نکته باور نیاورد که این هر سه می‌باید از سرچشمه‌ای یگانه نشات گرفته باشند؛ سرچشمه‌های یگانه که شاید دیگر اکنون موجود نباشد. دلیلی دیگر هم هست. هرچند نه بدان محکمی که بر اساس آن می‌توان چنین فرض کرد که زبان‌های گوتیک و سِلتی و فارسی نیز خاستگاهی یگانه با سانسکریت دارند. »
تاکید جونز بر خویشاوندی زبان‌های سانسکریت ، لاتین ، یونانی و زبان‌های ژرمنی، سِلتی و زبان‌های ایرانی ، روش تازه‌ای را در مطالعات زبان‌شناسی پدید آورد.
عبارتِ «سرچشمه‌های یگانه که شاید دیگر اکنون در وجود نباشد» جرقّه‌ای بنیادین بود که مشعلی تابناک در غارِ تا-آن-زمان-تاریکِ زبان‌شناسیِ تاریخی برافروخت.
معیارهایی علمی توسعه یافت که بر پایه‌‌ی آنها، زبان‌ها در خانواده‌هایی زبانی گنجانده می‌شدند و در این خانواده‌ها، بسته به میزان همانندی‌ها، نسبت‌هایی دور یا نزدیک با هم می‌یافتند. بر این اساس خانواده‌هایِ زبانیِ بسیاری در جهان شناسایی شدند.
اما «سرچشمه یگانه» زبان‌هایی که جونز بدان‌ها پرداخته زبانی است که هندواروپایی نام گرفت. این بدان معناست که خانواده‌‌ی زبان‌هایِ هندواروپایی تنها یکی از خانواده‌هایِ زبانی جهان است.
هیچ اثر نوشتاری از این زبان در دست نیست؛ امّا بر پایه‌یِ اصول دانش زبان‌شناسی تاریخی آن را با مطابقت دادنِ زبان‌هایِ نو و کهنِ این خانواده بازسازی کردند.
خاستگاه
زبان‌های هندو-اروپایی گروهی از زبان‌های خویشاوند هستند که از هند تا به اروپا گسترده شده‌اند.
در مورد خاستگاه خانوادهٔ زبان هندو-اروپایی دو فرضیهٔ رقیب وجود دارد. دیدگاه مرسوم که ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی را به ۶٬۰۰۰ سال پیش و استپ‌های پونتیک را فرض می‌کند. دیدگاه نوین ادعا می‌کند ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی به ۸٬۰۰۰ تا ۹٬۵۰۰ سال پیش و به منطقهٔ آناتولی تعلق دارد که با گسترش کشاورزی این زبان نیز در گسترش یافت.[۲] [۳]
بر اساس دیدگاه مرسوم، مادر این زبان‌ها هزاره چهارم پیش از میلاد در ناحیه‌ای واقع در شمال دریای سیاه میان اقوام نیمه چادرنشین رایج بوده‌است، و در اثر مهاجرت اقوام گوناگون رفته‌رفته آن زبان انشقاق و انشعاباتی یافته و از هند تا اروپا گسترده شده‌اند.[۴]
نامِ هندواروپایی
نامِ هندواروپایی به این دلیل برایِ این زبانِ فرضی برگزیده شد که این مردمان پس از مهاجرت‌های بزرگ خود، در سرزمین‌هایی از هند تا اروپا سُکنی گزیدند.
از این رو نامِ این دو منتهی الیه جغرافیایی که به این شکل در کنارِ هم قرار داده می‌شد برای آن مردم و زبانِ فرضیشان در نظر گرفته شد.
پژوهش‌گرانِ آلمانی که نقشی اساسی در بالاندن این دانش داشتند، نامِ هندوژرمنی ( Indogermanisch) را برای این مفهوم به کار می‌برند. استدلال آنها این است که در یک سویِ این حوزه‌یِ جغرافیایی زبان‌های شاخه‌یِ هندی و در سویِ دیگر ایسلندی صحبت می‌شود که زبانی از شاخه‌یِ ژرمنی است؛ پس نامِ هندوژرمنی، می‌تواند به گونه‌ای دیگر گویایِ طیف زبانیِ این خانواده‌یِ بزرگ باشد.
پیش‌تر نامِ آریایی نیز برای این خانواده‌یِ زبانی کاربرد داشت. در حالی که زبان‌هایِ آریایی یا هندوایرانی ، فقط یکی از شاخه‌هایِ خانواده‌یِ بزرگِ هندواروپایی را شکل می‌دهند؛ یعنی کاربرد این نام برایِ کلِ خانواده نادرست است. امروزهِ نامِ آریایی فقط به همان شاخه هندوایرانی اطلاق می‌گردد.
وضعِ زبان‌های هندواروپایی در جهان امروز
امروزه بیشتر سطحِ زمین، زیرِ پایِ مردمانی است که یا زبانشان هندواروپایی‌ست و یا یک زبانِ هندواروپایی زبانِ رسمیِ سرزمینشان است؛ یعنی یا خود از نژادی هندواروپایی نیستند یا نژادِ پیش از آمدنِ هندواروپایی‌ها رفته‌رفته در میانِ زبان و نژادِ هندواروپایی تحلیل رفته. این بدان دلیل است که مردمانِ هندواروپایی در تسخیر سرزمین‌هایِ دیگر موفّق‌تر از دیگران بوده‌اند.
این مسأله به نابودی یا نَوان‌شدگیِ دیگر خانواده‌هایِ زبانیِ انجامیده. برایِ نمونه زبانِ عیلامی/ ایلامی که زبانی مستقل بوده‌است، یعنی زبانی دیگر یافت نشده که با آن در یک خانواده جای داده شود، امروزه جایِِ خود را به زبان‌های ایرانی داده که خود از زبان‌هایِ هندواروپایی‌اند. یکی از زبان‌هایِ رسمیِ سلسله ایرانیِ هخامنشی، عیلامی/ ایلامی بوده‌است.
به‌عنوانِ نمونه دیگر، می‌توان زبان‌هایِ پرشمار سرخ‌پوستانِ آمریکا را مثال آورد، که تا سرحدِ مرگ به دست انگلیسی، اسپانیایی، پرتغالی و فرانسوی، که هر چهارتایشان هندواروپایی هستند، ضعیف گشته یا به‌کل، از میان رفته‌اند.
شاخه‌ها
شاخه‌های زبان‌های هندواروپایی.
زبان‌های آناتولیایی یا آناتولی
زبان هیتی یا هیتّی (انگلیسی: Hittite) :
این زبان از مهم‌ترین زبان‌ها در مطالعه‌هایِ هندواروپایی است. سندهای بسیاری از آن به جا مانده که پیشینه‌یِ برخی به ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد؛ یعنی از وداها نیز کهن‌ترند و به این ترتیب، کهن ترین سندهایِ خوانده‌شده‌یِ هندواروپایی هستند. به دلیل‌هایِ برشمرده، هیتی در بازسازی زبانِ هندواروپاییِ مادر بسیار پراهمّیت بوده‌است.
زبان لوویایی (انگلیسی: Luwian)
زبان لیدیایی (انگلیسی: Lydian)
زبان‌های تُخاری :
تُخاری در متن‌هایی مشاهده گردیده که به سده‌یِ هفتم پس از میلاد برمی گردند و در آسیای مرکزی از خاک بیرون کشیده شده‌اند. از زبان‌هایِ منفردِ هندواروپایی‌ست؛ یعنی در شاخه‌یِ تُخاری تنها زبانِ تُخاری وجود دارد.
زبان‌های هندوایرانی یا آریایی
زبان‌های ایرانی
زبان‌های هندوآریایی
داردی
نورستانی
زبان‌های هِلِنی
زبان‌های ایتالی
زبان‌های اوسکواومبری
زبان‌های لاتین‌وفالیسکی
زبان اَرمَنی
زبان‌های بالت‌واسلاوی
زبان‌های ژِرمَنی
زبان‌های ژرمنی غربی
زبان‌های ژرمنی شمالی (اسکاندیناویایی)
زبان‌های ژرمنی شرقی:
زبان‌های عضو این گروه همگی زبان‌هایی مرده‌اند.
زبان آلبانیایی
زبان‌های سِلتی