زبان ترکی آذربایجانی

زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: آذربایجان تورکجه‌سی و با خط لاتین شده Azərbaycan Türkcəsi و یا Azərbaycan dili) زبانی از خانواده زبان‌های ترکی است که توسط مردمان آذری در قفقاز و خاورمیانه با دو گویش در آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانی‌نشین ایران و جمهوری آذربایجان تکلم می شود. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی لغات و تفاوت در چند مورد گرامر ابتدایی می باشد.[۵] این زبان در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبان های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبان‌های اغوز زبانهای ترکی است و به ترکی قشقایی و ترکمنی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان[۶] و داغستان[۷] رایج است. زبان ترکی آذربایجانی بطور قابل توجهی تحت تاثیر زبان عربی به ویژه در لغات، سیستم آوایی و گرامر قرار گرفته و در ایران علاوه بر زبان عربی، بشدت از زبان فارسی نیز تاثیر پذیرفته است.[۸][۹]

این زبان در زبان‌ها و موقعیت‌های مختلف به نام‌های مختلفی نامیده می‌شود، ازجمله: ترکی[۱۰]، تورکی [۱۰]، تورکو [۱۱] ، تورکجه، آذربایجانی، ترکی آذربایجانی، آذری و ترکی آذری.
محتویات

    ۱ گروه‌بندی زبانی
    ۲ شمار گویشوران
    ۳ خط زبان ترکی آذربایجانی
        ۳.۱ تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن
        ۳.۲ تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)
        ۳.۳ تغییر به الفبای سیریلیک
    ۴ واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی
    ۵ دیگر ویژگیهای زبان‌شناختی
    ۶ ادبیات ترکی آذربایجانی
    ۷ ادبیات شفاهی آذربایجان
    ۸ نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
    ۹ صفت در ترکی آذربایجانی
    ۱۰ جستارهای وابسته
    ۱۱ پانویس
    ۱۲ منابع
    ۱۳ پیوند به بیرون

گروه‌بندی زبانی

ترکی آذربایجانی زیرشاخهٔ زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اکثر مناطق ترک‌نشین ایران از جمله آذربایجان است.

سایر زیرشاخه‌های مختلف زبان ترکی موجود در ایران عبارتند از :

    - ترکی قشقائی
    - ترکمنی
    - ترکی خلجی
    - ترکی خراسانی
    - ترکی شاهسونی
    - ترکی سنقری
    - ترکی افشاری

زبان ترکی آذربایجانی به صورت دوطرفه، توسط ترکمن‌ها و ترک‌ها (شامل ترکی استانبولی و لهجه‌های گفتاری نظیر زبان ترکی قبرسی، ترکمن‌های عراق و قشقایی) قابل فهم است.[۱۲] [۱۳]
شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. بنیان این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمی از سوی دولت ایران است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر اساس تخمین است.

منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.[۱۴][۱۵]

معتبر ترین تخمین آمار برای شمار آذری زبانان در ایران متعلق به کتابچهٔ سازمان سیا می باشد که در سال ۱۹۴۳ در مورد اقوام ایران انجام داده‌است، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۲۴٪ کل جمعیت این کشور تخمین زده‌است (با در نظر گرفتن قشقایی‌ها). تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج [۱۶] برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامهٔ بین‌المللی زبانشناسی [۱۷] نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان به این زبان در ایران را ۷۷۶۰۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد می‌کند که به تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمین های دیگر مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیان آذری را ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده است.[۱۸]

همچنین سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است. [۱۹]
خط زبان ترکی آذربایجانی

تاریخچه نگارش به زبان آذربایجانی به قرن چهاردهم میلادی باز می گردد. امروزه در آذربایجان ایران از خط عربی یا فارسی برای نگارش استفاده می شود و در کشور آذربایجان از خط سیرلیک استفاده می شود.[۲۰]
    این بخش از مقاله فاقد منبع و مأخذ است. شما می‌توانید با افزودن منابع برطبق اصول تأییدپذیری و شیوه‌نامهٔ ارجاع به منابع، به ویکی‌پدیا کمک کنید. مطالب بی‌منبع احتمالاً در آینده حذف خواهند‌ شد.

جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی[۲۱]

عربی[۲۲]
   

لاتین
   

سیریلیک
   

لاتین
آ ا     A a     А а     A a
ﺏ     B b     Б б     B b
ﺝ     C c     Ҹ ҹ     C c
چ     Ç ç     Ч ч     Ç ç
ﺩ     D d     Д д     D d
ائ‍ ئ‍ ‍ ئ     E e     Е е     E e
اَ ه ‍ه     Ə ə     Ә ә     Ə ə
ﻑ     F f     Ф ф     F f
گ     G g     Ҝ ҝ     G g
ﻍ     Ƣ ƣ     Ғ ғ     Ğ ğ
ﺡ، ﻩ     H h     Һ һ     H h
ﺥ     X x     Х х     X x
ای‍̂ ی‍̂ ی̂     Ь ь     Ы ы     I ı
ای‍ ی‍ ی     I i     И и     İ i
ژ     Ƶ ƶ     Ж ж     J j
ک     K k     К к     K k
ﻕ     Q q     Г г     Q q
ﻝ     L l     Л л     L l
ﻡ     M m     М м     M m
ﻥ     N n     Н н     N n
اوْ وْ     O o     О о     O o
اؤ ؤ     Ɵ ɵ     Ө ө     Ö ö
پ     P p     П п     P p
ﺭ     R r     Р р     R r
س، ث، ص     S s     С с     S s
ﺵ     Ş ş     Ш ш     Ş ş
ﺕ، ﻁ     T t     Т т     T t
اۇ ۇ     U u     У у     U u
اۆ ۆ     Y y     Ү ү     Ü ü
ﻭ     V v     В в     V v
ی     J j     Ј ј     Y y
ز، ذ، ض، ظ     Z z     З з     Z z
تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن

در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروههای دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد.صرف نظر از دغدغهٔ روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل می دهد و از آنجاییک چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط تالیف شده‌اند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.
تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو بر‌گزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری کمال پاشا رفرم خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.
تغییر به الفبای سیریلیک
کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱ - ۱۹۳۹)[۲۳]

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگرین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملتها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که ازاتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آنها ترک بودند- سرکوب زبانهای غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.[نیازمند منبع]

آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q،ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته می‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده می‌شود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزاقی، ازبکی، اویغوری(بخشا) و تاتاری.
واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی
    برای اثبات‌پذیری کامل این بخش به منابع بیشتری نیاز است یا منابع ارایه‌شده به‌درستی ارجاع داده نشده‌اند. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکی‌پدیا برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این بخش از مقاله را بهبود بخشید. مطالب بی‌منبع در آینده مردود و حذف خواهندشد.

دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U،A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü،E,Ə،İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار می‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته می‌شود. گروهی از ترکی آذربایجانی زبانها هنگام صحبت کردن به زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.[۲۴].[۲۵]

زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخه‌های زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبانهای التصاقی بشمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد..[۲۶]

افعال متعدی در ترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن

افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق = نوشتن(متعدی)← یازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یازدیرتماق = وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).[۲۷][نیازمند منابع بیشتر]
دیگر ویژگیهای زبان‌شناختی

    زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از نظرِ ساختاری زبانی التصاقی است. منظور از زبان التصاقی یا پس‌وندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار می‌گیرد و با افزودن پسوندها حالت‌های فعل تغییر می‌کند. مثال: گل (بیا) گل‌دی (آمد)، گل‌دی‌لر (آمدند).
    در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاخ (گوش)، قولاخ‌لاماخ (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه،گوش گیری)؛ ال (دست)، ال‌له‌مک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزل‌لمه‌ک (به‌زیبایی ستودن)، یئیین (تند [صفت]) یئیین‌لمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوک‌چو (عینک‌ساز یا عینک‌فروش)، گؤزلوک‌چولوک (عینک‌سازی یا عینک‌فروشی).
    افعال در زبان ترکی تک‌جزئی و یک‌تکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی عمدتاً به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شده‌اند. این ویژگی انعطاف‌پذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژه‌های جدید حتی با استفاده از وام‌واژه‌ها ایجاد می‌کند. مثال: تلفن، تلفن‌لاش‌ماق (تلفن زدن).

ادبیات ترکی آذربایجانی
نوشتار اصلی: ادبیات آذربایجانی
صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی آذربایجانی
یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب[۲۸]، قمری دربندی(۱۸۱۹ - ۱۸۹۱میلادی)[۲۹]
کتاب المقتل به نثر نگاشته شده‌است

اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذربایجانی سروده‌بود.[۳۰][۳۱] غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است.[۳۰]

در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود.[۳۲] در دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند قاضی برهان‌الدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی می‌کردند. که نخستین آثار ترکی آذربایجانی را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمی بود؛[۳۳] دیوان اشعار وی از بزرگترین دیوان شعرهای زبان‌های ترکی به شمار می‌رود.[۳۴][۳۵][۳۶] آموزه‌های صوفی و عرفانی حروفیه از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت[۳۷] عمادالدین نسیمی یکی از برجسته‌ترین اساتید دیوان ادبیات در تاریخ ادبی زبان‌های ترکی‌تبار بوده‌است.[۳۷]وی به زبان فارسی[۳۵][۳۸] و عربی[۳۷] نیز آثاری داشته‌است. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.

کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمی‌ترین داستانهای اسطوره‌ای ترک‌های اغوز است که در حدود قرن شانزده میلادی به صورت مکتوب در آمده‌است.[۳۹][۴۰] این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزشهای اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد. قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد[۴۱][۴۲][۴۳].
Pht-Vugar Ibadov eurovision (5).jpg

بخشی از مقاله‌های مرتبط با
مردم آذری
فرهنگ

معماری • هنر • آشپزی
رقص • لباس • فولکوریک • ادبیات
زبان • موسیقی • تئاتر • دین
بر حسب مناطق زندگی

ایران • جمهوری آذربایجان • گرجستان

ترکمنستان • آمریکا • روسیه (داغستان)
ترکیه • فرانسه • ارمنستان • بریتانیا

بلاروس • قزاقستان • قرقیزستان • ازبکستان

کانادا • آلمان • اوکراین • خارج از کشور
آزارها

وقایع مارس • ژانویه سیاه
کشتار خوجالی

اخراج از ارمنستان
درگاه آذربایجان

    ن
    ب
    و

شاعر قرن ۱۶اُم آذربایجانی، محمد فضولی غزل‌های فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبان‌های ترکی آذربایجانی، عربی و فارسی می‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای به یادگار مانده‌است.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قره ۱۶اُم به سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت. و شاه اسماعیل یکم با تخص خطایی[۴۴] و بعد با پیدایش "سبک گوشما" فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.[۴۵]قوسی تبریزی[۴۶] از شاعران مشهور آذربایجانی‌زبان[۴۷] دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا مانده‌است[۴۸]و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک می‌باشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.[۴۹]
ادبیات شفاهی آذربایجان
نوشتار اصلی: ادبیات شفاهی مردم آذربایجان

ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذربایجانی، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود.[۵۰][۵۱] ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی به علت مردمی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمده‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند.

بایاتی‌ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترک‌زبان‌ها و آذربایجانیان دارد.[۵۲][۵۳] آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون دده‌قورقود، کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی،... از غنای ادبیات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن می‌گویند.
نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل : بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) است. برای نمونه به این نام‌گذاری‌ها توجه کنید:[۵۴][۵۵]

    اون (۱۰) + بیر (۱)=اون بیر (۱۱)
    اون (۱۰) + آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶)
    اییرمی (۲۰) + سککیز(۸)=اییرمی سککیز (۲۸)
    اوتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵)
    یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اوچ (۷۳)

   

    دوخسان (۹۰) + دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹)
    یوز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰)
    بئش یوز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یوز آلتمیش (۵۶۰)
    سککیز یوز (۸۰۰) + اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳)
    مین (۱۰۰۰) + یوز اون بیر (۱۱۱)=مین یوز اون بیر (۱۱۱۱)

   

    سه هشتم=سککیزده اوچ
    یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم)
    اوچ، اوسته گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳)
    هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوچ یوز یئتمیش سککیز
    دو ممیز بیست وپنج صدم (25/2)=ایکی تام، یوزده اییرمی بئش

   

    دهها = اونلار، اونلارجا
    صدها = یوزلر، یوزلرجه
    هزارها = مین‌لر، مین لرجه
    میلیون و میلیارد = میلیون و میلیارد
    آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)

   

از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد. و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است . این استثنا در مورد آذربایجانی‌های شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.[۵۶]

    شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
    شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اوچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)

چگونگی نامگذاری، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده است.[۵۷]
نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی فارسی     ترکی آذربایجانی     Azərbaycan Türkcəsi     فارسی     ترکی آذربایجانی     Azərbaycan Türkcəsi     فارسی     ترکی آذربایجانی     Azərbaycan Türkcəsi
یک     بیر     Bir     یکم     بیراینجی     Birinci     یکمین     بیراینجی‌سی     Birincisi
دو     ایکی     İki     دوم     ایکی‌اینجی     İkinci     دومین     ایکی‌اینجی‌سی     İkincisi
سه     اوچ     Üç     سوم     اوچ‌اونجو     Üçüncü     سومین     اوچ‌اونجوسو     Üçüncüsü
چهار     دؤرد     Dörd     چهارم     دؤرداونجو     Dördüncü     چهارمین     دؤرداونجوسو     Dördüncüsü
پنج     بئش     Beş     پنجم     بئش‌اینجی     Beşinci     پنجمین     بئش‌اینجی‌سی     Beşincisi
شش     آلتی     Altı     ششم     آلتی‌اینجی     Altıncı     ششمین     آلتی‌اینجی‌سی     Altıncısı
هفت     یئددی     Yeddi     هفتم     یئددی‌اینجی     Yeddinci     هفتمین     یئددی‌اینجی‌سی     Yeddincisi
هشت     سککیز     Səkkiz     هشتم     سککیزاینجی     Səkkizinci     هشتمین     سککیزاینجی‌سی     Səkkizincisi
نه     دوققوز     Doqquz     نهم     دوققوزاونجو     Doqquzuncu     نهمین     دوققوزاونجوسو     Doqquzuncusu
ده     اون     On     دهم     اون‌اونجو     Onuncu     دهمین     اون‌اونجوسو     Onuncusu
دوازده     اون ایکی     On iki     دوازدهم     اون ایکی‌اینجی     On ikinci     دوازدهمین     اون ایکی‌اینجی‌سی     On ikincisi
شانزده     اون آلتی     On altı     شانزدهم     اون آلتی‌اینجی     On altıncı     شانزدهمین     اون آلتی‌اینجی‌سی     On altıncısı
بیست     اییرمی     İyirmi     بیستم     اییرمی‌اینجی     İyirminci     بیستمین     اییرمی‌اینجی‌سی     İyirmincisi
سی     اوتوز     Otuz     سی‌ام     اوتوزاونجو     Otuzuncu     سی‌امین     اوتوزاونجوسو     Otuzuncusu
چهل     قیرخ     Qırx     چهلم     قیرخ‌اینجی     Qırxıncı     چهلمین     قیرخ‌اینجی‌سی     Qırxıncısı
پنجاه     اللی     Əlli     پنجاهم     اللی‌اینجی     Əllinci     پنجاهمین     اللی‌اینجی‌سی     Əllincisi
شصت     آلتمیش     Altmış     شصتم     آلتمیش‌اینجی     Altmışıncı     شصتمین     آلتمیش‌اینجی‌سی     Altmışıncısı
هفتاد     یئتمیش     Yetmiş     هفتادم     یئتمیش‌اینجی     Yetmişinci     هفتادمین     یئتمیش‌اینجی‌سی     Yetmişincisi
هشتاد     سکسن     Səksən     هشتادم     سکسن‌اینجی     Səksəninci     هشتادمین     سکسن‌اینجی‌سی     Səksənincisi
نود     دوخسان     Doxsan     نودم     دوخسان‌اینجی     Doxsanıncı     نودمین     دوخسان‌اینجی‌سی     Doxsanıncısı
صد     یوز     Yüz     صدم     یوزاونجو     Yüzüncü     صدمین     یوزونجوسو     Yüzüncüsü
سیصد     اوچ یوز     Üç yüz     سیصدم     اوچ یوزاونجو     Üç yüzüncü     سیصدمین     اوچ یوزاونجوسو     Üç yüzüncüsü
هزار     مین     Min     هزارم     مین‌اینجی     Mininci     هزارمین     مین‌اینجی‌سی     Minincisi
صفت در ترکی آذربایجانی

صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)

    صفت اشاره : اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
    صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیر قابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر(یک) ...
    صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و درباره آن سوال می‌کند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
    صفت مطلق : به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند : قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
    صفت برتر : این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه "داها" (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند "دان" به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند "راق" به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
    صفت برترین : ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف "ان" (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)